Россия йцIыхъвахауа апаштахI пхIвыс Александра Фёдор йпхIа лфрейлина, зпшдзарала йбергьыльхаз апхIвыс Шервашидзе-Чачба Мери йджьащахъву, йпшдзу нцIра нылцIытI, амальынтшала къраль гIвыма дтанагазтынгьи ауагIа дгьрыламдзтI, Коко Шанель лмода тдзы апны хIагIата швапха гIазырбауа пхIвыста дынхатI.

Капба Арифа

Санкт-Петербург апны йхIаракIу ажвлара ауи лпшдзара йазхIвахIвуан, апаштахI Николай II артшхъвара ажваква лзынайырхун, ауысагIвчва ауи лпныла бзибара ду ркIуан, йбылуа асатырква лзырыгIвуан, асуратгIвгIвчва лсурат йаргъаруа йырчпун. Ауи зымгIва ззынархаз апхIвыс пшдза Шервашидзе-Чачба Мэри лакIвын (Шервашидзе ─ аткъвымхьыз Чачба йаквпшырата Грузия агIвыра цIасква рпны аквтасквшышв кIьасаква рзаман йгIашIарышвта йщаквгылтI – аредакция ррытаразга).

АпаштахI йхакв апны

Ауи асквш 1895 октябрь а 17 агIан Батум апны ахI ду Шервашидзе-Чачба Келешбей йпа йпа йатайпаху Шервашидзе-Чачба Прокофий Леван йпа йпны дйытI. АхI йхгIвы пхIчва дрыуазаджвын. АтгIачва Санкт-Петербург йанталх ахIвссаква шIадзан. Лаба Прокофий Леван йпа Россия паштахIыгIва а-КъральыгIва дума дадепутатын. АтгIачва дута йщтIихуан хъапщыла дызмахмыз апаштахI пхIвыс Мария Фёдор йпхIа лканцелярия унашва ахъызцIуз Шервашидзе-Чачба Георгий Дмитрий йпа. Ауи хъгалра йыман, йхIатырла Санкт-Петербург апны апсыуа ахIчва тгIачваква пIатIу ду рыквырцIауата йаъан.

АтурыхдырыгIв Дзидзариа Георгий йынхара «Ареволюция апхъала апсыуа интеллигенция шщаквгылуаз» апны йшйыгIвуала, ХХ асквшышв агIаталымта Санкт-Петербург апаштахI йхакв апны йпшцIан апсыуа ахIчва йрыуата гвып дукI. «Араъа пIатIу рыквын апсыуа кIважваквагьи, – йгIвитI Дзидзариа. – Ауат дрыуан Шервашидзе-Чачба Мария (Мэри) Прокофий йпхIагьи… Асквш 1914 агIан Шервашидзе-Чачба Мэри йлыцта йыгIбитI лаба, акъвырльыкъвхара йгIакъвыцIхыз агенерал Шервашидзе Прокофий, лан Нина Георгий йпхIа, лахщчва ШервашидзергIа Тамари Анни». 

Ауи лквпшырала зхъахв здыруаз дшпхIвысыз, дшкIважваз уылаухIвун, Санкт-Петербург къаланадзара апны лаъащала, лчпащала анахьанат апхIвысква дгIарылхIвун. АпаштахI йхакв апны акIважва Мери лбзазара йауата гIагвалашвахракI аъапI.

Зны Шервашидзе-Чачба Мэри джьабара гIаншаракI дгIахьшватI акьлиса апны, ауи ауаъа апаштахI Николай II йымщтахь акIвпI даннашыл. Ауи мыгIвхъгара дута йырпхьадзун, ауаса апаштахI Мери Прокофий йпхIа дылпшын йгвщтIыхра йзыцIамкIуата йгIайшIышвттI: «АкIважва, гванахIпI ауи апш пшдзара нкъвугарныс», – хIва. Ауи лпшдзара дыртшхъвун ахъачвагьи, апхIвысквагьи. АпаштахI Николай I йпа йпхIа акIважва ду Александра зны араса гIалалхIвтI: «Мери, бара ауи аъара бпшдзапIта мачIдзакI дбапшта чкIвынкI дгIасынйазарквын сылаква хъызгIварынта сйыццарын». 

Ауи лбзибара абгата йзылтыз, йылхъапщылахата лынцIра шабгу дыззцIабыргхаз ахъацIагьи Мери апаштахI хакв апны акIвпI дъагIалынйаз. Ауи аквырджь паштахI Ираклий II йхъшахъыцIква йрыуаз ахI Эристави (Эристов) Георгий Николай йпа йакIвын. Ауат йанабадыр зынла бзи йабабатI, ауаса ауи агIан Мери фрейлина хъвдаквцIара нкъвылгунта тыхIа дцарныс дгьахвитмызтI. Ареволюция амщтахь Кутаиси апны ауат агIвыджь унагIва йалалтI.

Ареволюция амщтахь агIамдараква

Октябрь революция амщтахь, асквш 1917 агIан, Шервашидзе-Чачба Мэри Тбилиси дтанагатI. Ауаъа ауи аурышв суратгIвгIвы Сорин Савелий дйабадыртI. Лпшдзара йаргъарыз Сорин Мери дгIалыхIватI лсурат ачпара далрыхвитныс. АнгIалра амщтахь мыш 23 лпортрет дадынхалтI. Абар амода атурыхдырыгIв Васильев Александр ауи асурат дшгIаквчважвауа: «ЙлынгIалуа ачыльа ъахвтан хъыш лшвыта, ларма жвгIвахъа ашаль пшдза акврышвта, лымачв цIагIвква рбжьара аналькъвыт-нальмас хвыц кIазкIазуа, – абараса лсурат йчпатI асуратгIвгIвы ъаза Россия йгIатахаз йсурат апны».

Васильев йшгIайырбауала, Мери ари лпортрет Россия йгIатахатI, ауаса анахьанат ашвъаква йшгIадырбауала, Сорин Савелий агIвыма къральквала данхъысхуаз апортрет йыцнайахвтI. Йшырпхьадзауала, апортрет гIамта ауыра Монако апаштахI пхIа Грейс Келли лпещ апны йкIныхIан, ауи Мери лпшдзара шIырпшыра змам швапхата йылпхьадзун.

Бзибара лзызкIыз уысагIвгьи даъазма?

Асквш 1918 май а 20 атшын Кутаиси апны Шервашидзе-Чачба Мери Прокофий йпхIа Эристави Георгий Николай йпа дйыццатI. ЙшырхIвауала, ари агIаншара хыта йыквшватI Мери бзи дызбуз аквырджь уысагIв Табидзе Галактион. Йгвы днадзадзахьата ауи анакьахIгIвра шакIвшуз даквчважвауата поэма абгакI лзынайырхатI «Мери» ахьызта.

Зуахъ ква гIаквуз Мери лнакьахI рыгIвуан,
Зуахъ ква гIаквуз сара нагIлат ласхтI Мери.
ЙгьсзыгIамтIтI лари сари йгIахIбжьагылыз ашв,
Ауи йгIалцIла ба расхIвтI ауат ашвква.
Йыздыруан ауаъа рхъа наркъвы
Аъатлынква амачвква йшырхъарцIуз.
УдзыргIвыстI! АцIисква ракIвпI ауаса ъатлын зхъарцIауа!
Алыг пхIвысква ракIвпI ауаса гIазаб йацIарыжьуа!

Мери лбзазара архъвыхыгIвчва щардагIвы йшырпхьадзауала, ауысагIв ауи бзи дибун, уыса, поэма щарда лыхьызла йалайцIун. Мери ауи йлахIвараква закIы гьрыллымдыргIузтI. СквшкъомкI ахъысхьата йунашва анлархIвгьи йджьалщатI. Ауысаква дгьрымпхьатI, ауат ауысагIв лара йлымдыруаз квырджь бызшвала йгIвуан.

Апоэма «Мери» асатырква романтика джыпха йтагылапI, ауаса щардагIвы йгьхъарцIум ауат Шервашидзе-Чачба Мери йылзынархата, йшпакIву ухIварыквын Табидзе йгIвыра аквырджь журнал «Атеатри абзазари» асквш 1915 агIан йгIаквшватI, ауи амщтахь хысквша анцIы акIвпI акIважва Мери тыхIа данца. Табидзе Галактион Мери агалагьи рыцIа кIьасата длынйатI. АрхъвыхыгIвчва щардагIвы йшырпхьадзауала, йапхъахауата асквш 1935 агIан акIвпI даниба, Париж апны.

Мери Париж апны данаъаз

Асквш 1921 амщтахь Мери лхъацIагьи ларгьи Константинополь йцахтI, ауаъа ауат байата йбзазун. РыцIа йтлапIаз асасырта йтан, ансиуахъ аресторанкви акабарекви рпны тшпсырщун. Атшпсщартаква йрыуазакIын ашвахIвагIв Вертинский Александр дъанхуз «Агвима квайчIва» кабарегьи. Александр Мери Петербург дантазгьи дидыруан. Ауи йыхьызла щардала хIврапшдза гIалнапIыцIарцIун, лара дызхIвуз ашваква щардала йылзихIвун.

Константинополь апны Мери пшдзарала анкъвакъврагьи далалырныс лылшатI, ауаъа зымгIва йырхъылцауата. Ауаса ласыла ахчала руыс ъабаргвхаз йгьи аполитика аъаща ъалапIатIаз йгIарылцIла хъацIи пхIвыси Париж йцахтI. Ауи атлахан Россиягьи КIавкIазгьи йыртыцIуаз абайаква щардагIвы Париж йталхуан.

ГIваристократ ткъвымкI йгIарылцIыз Меригьи лхъапщылагьи ахчадъа йгIанхан заджвгьи дъарымдыруаз Париж апны руыс баргвын. Рахча рыцIа-рыцIа йалдзгIун, ахIапчып тлапIаква йрымаз ртиуамцара йбзазун. АпаштахI Николай II согIата йгIаритыз атабакерка хьапщнадзара ртйытI. Нхарта йазыпшгIара акIвымкIва датша амаль гьрымахмызтI. Хъвдаквыщт рзыгIанзыршаз анйара хIадагIвача акIвпI, ахI ду Дмитрий Павел йпа Париж аурамкI апны йынйатI. Ауи Мери зынла дгIайдырхтI. Коко Шанель бзита дидыруан, лгватра гIалзыналырхарныс данлыхIва амщтахь Мери ауи лпны дынхауа далагатI.

«Мери длыцта Шанель лтдзы апны датшагьи пхIвыс пшдзакI дынхун, апхъанчIви къабардыйа ткъвым йрыуаз ХIагIвындокъва Гали, лхъацIала йылтдзахьзын Баженова. КIавкIаз йауаз ахIвсса агIвыджьгьи адунейла йбергьыльхаз абренд акъагIамта йаквшвауата ауи йагIарбаган. УахьчIвала зыхьыз бергьльым асуратхъыхыгIв йчпаз арат агIв пхIвыс хьапщкI рсуратква асуратхъыхра аклассика йахъв хъадахатI», – араса йылгIвитI чгIвычала асуратгIвгIвы Арсалиа Эльвира.

Ажурналист Савостина Татьяна йшгIалылкIгIазла, ауи азаман Европа абзазагIвчва йхънахуата швабыж йдыртшхъвун мадзара злаз аславян йгьи акIавкIаз пшдзара.

«Йаъахмыз Россия паштахIыгIва йауаз агIмыста пхIвысква рщажвла алкIгIараквала, рквпшырала агалагьи йрагъьын атачIв «манекен» хIвсыса. Мэри ллакта алкIгIараква, лыла гвыбзыгъаква, уылапш хъызхуаз лыпкъ алыхща пшдза ршвхIаусыгIвала гIамта айшысла Шанель лтдзы амодель бзидздзаква дрылапхьадзахатI», – лхIвитI Савостина лгIвыра апны.

Йшырпхьадзауала, Мери лакIвпI йапхъахауата налькъвыт-нальмас хърыпхра зхъвдата аподиум йгIахвынгылыз – ауи арыпшдзага мода хIисапта атурых йалалтI лара Шанель лгIаджвыквцIарала. Мери лпшдзара хвду аквырцIун амода анкъвгагIвчва, йазалху ахъвлапын анйараква щардала ддрайгвун, асуратхъыхыгIвчва гвып дута кьазу йгылан сурат лхъырхырныс ахъазла.

Амода атурыхдырыгIв Васильев Александр йкнига «Зцришта йтгахаз апшдзара» апны араса йгIвитI: «Зыпкъ алыхщала йцIагIвыз Мери й-20-хауа асквшква рагIан модата йырпхьадзуз апшдзара данкъвгагIвын. Ауат асквшква рагIан Шанель йгIалырбуз амода швабыж даквыргIапсын Мери ллакталагьи лыпкъ алыхщалагьи. Датшагьи Шанель лхъа аладухун лара Оверня зхьзыз апровинция йауаз апхIвыс лпны акIважваква ъанхуз.

Париж апны ауи азаман йщтIырхуан зыхьызква бергьльыз апхIвысква. ЙхIаракIыз ажвлара ауи апшта йрыланагатI акIважва ду Мария Павел йпхIа, акIважваква Юсупова Мария, Шервашидзе Мери, Баженова Гали. Париж апны пхIвыс пшдза щардагIв тазтIхIва абари апш хъгалра зквнадыргуз гьщардагIвымызтI».

Ауаса лара Мери Прокофий йпхIа аманекен нхара лгвы гьазыщтIамызтI, гIамта айшысла дакъвыцIхын йащтагIайуаз лбзазара аурала ауи лынцIра хъвы дачвпхащауата йшцIалкIуаш дащтан. Ауаса Коко Шанель лтдзы ауи напI мцырала дгьакъвымцIхтI. Бзидздза йылбуз лмодель данылкъвыцIхуаз Коко зны ахI дудздза Дмитрий согIата йгIалитыз аналькъвыт-нальмас хърыпхра согIата йгIалнапIыцIалцIатI.

Асквш 1946 агIан Мери бзи йылбуз лхъапщыла дпсытI. Ауи амщтахь лхъазы дгIанхан, швабыж лгвы акъвпуан. Гвырбзигата йлымаз лаща йпачваква Нануки Константини ракIвын. Ауаса ауатгьи лапхъа адуней рхIваджьтI. Константин йпсра Мери швабыж лгвы йыцIалын мышпхьадзара лунагIва дгьгIаджвылымцIтI. Париж апны ауи ахъазыра дшарыгIапсауа лзыгIалыгIвлун Россия йгIатахаз лыгIвзакI йылзыгIалщтиуаз асальамшвъаква рпны.

Шервашидзе-ЧачбаргIа рыкIважваква ранйара

Йджьащахъву ахабарква лхIвахуан асуратгIвгIвы Шервашидзе-Чачба Александр йпхIа Русудана. Ауи Мери Париж апны асквш 1968 агIан длынйатI. Мери ауи асхъан сквшы 76 дыртан. «Мери санлынйушыз асхъан, – лхIвитI Русудана Александр йпхIа, – аныкъвара зчвхIатлахаз, зпшдзара хъышвтыз, арымдза тIатIа йтачIвата азгIваква йрызтхIаусыхауа пхIвыс наскIьахьакI дызбушдзысщун. Йшпаджьасща аресторан сылрайгвата, ауаъа зквпшырала йшIу, йпшдзу, йгвлахIару, уыжвгIанчIви аъаща йтагылу апхIвыс дангIаспырал».

Шервашидзе-Чачба Мери пхата дгIалгвалашвахуан аргвандзата дзабадыруаз, Санкт-Петербург, Тбилиси, Париж рпны дзынйалуз Русудана лаба. Мери швабыж лгвы йаладырхIун ауи йгвбайара ду, йгIвычIвгIвысагIа, йгIвынгIалра, йымшыркъвараква, шIырпшыра змамыз йщаквкIра. Мерии асуратгIвгIвы Александр Константин йпи сальамшвъала йащтаныкъвун, Мери ауи «аща тлапIа Саша» - хIва тшизыналырхун, «бзи уызбауа уаща пхIа Мери» – хIва асальамшвъа ацIыхъва йацIалыгIвхуан.

ЙаъапI акварель швыгала Шервашидзе-Чачба Александр асквш 1912 агIан йгIвыз Мери лпортрет пшдза. Аганла, аурала асурат гьдууым, ауаса йгIаныпщитI асуратгIвгIвы йаща пхIа пшдза йлызйымаз алахIвара пхаква.

«АсуратгIвгIвы бзибара рызйымата йгIайырбатI апсыуа пхIвыспа пшдза лпшдзара, лтIатIара, ллакта апшкара. Ллакта хъатакIла мачIкI йацарпапI, лхъа мачIдзакI йхъыркIьыпI. Абзазара йалалуа апхIвыспачкIвын дызмыртынчуа алахIвараква гIарныпщитI лылапшгьи лыджьымса квайчIваква рпIатIаущагьи. Амтынчра апшыгIвгьи йгIайылалитIта асурат йылапш йызгIахъымхуата даргъаритI», – абараса йылгIвитI апортрет даквчважвауата Шервашидзе-Чачба Русудана.

Датшагьи йшбергьльула, ари апортрет «апсыуа уысагIв Шервашидзе Георгий йахща Мейендорф Варвара Михаил йпхIа лхакв апны акIвпI йъайчпаз. Араъа щардала йсасуан Александр Константин йпагьи Меригьи». Асурат гIамта ауыра Казань аршIыйараква

рмузей апны йынкъвыргатI, ауаса Апсны АССР акультура аминистр Аргвын Алексей йбзирала асквш 1980-ква рагIан Апсны йгIаргхтI.

Париж апны данылшIашва Мери Русудана Александр йпхIа лсурат гIалылтхтI, ауи асурат лаба, асуратгIвгIвы Шервашидзе-Чачба Александр дазсакъуа йынкъвигун. УадыргIвана агIвыджьгьи адзхъагылата сурат рхъырхтI.

ЙхынгIважвахауа асквшква рагIан Шервашидзе-Чачба Мери зынцIра шабгу бзибара лызйымата йызгаз адмирал Макаров йпа Вадим йылзгIанижьыз атынха гIаладзатI.

Йанылхъазха Мери бзазартата йгIалылхтI Париж апны йаныргIалыз ажвчIвква ртдзы. Ауаъа ауи байата йадгалаз хпещкI лзалхын. Анахьанат аэмигрантква дгьрыщтанымкъвузтI хIва йауаштI, ауаса щардала зны лхъацIи лари ъатаз Париж абайаква ъабзазауа арайон дцалун, лыгIвзачва дрынйалун, ауат квазыр йасуа амш ауыраква ацыргун.

Лныбыжьла даннаскIьагьи Мери Прокофий йпхIа лпшдзара хъачва щардагIв хънахуан. АжвчIвква ртдзы апынгьи даъан лпшдзара йаргъарыз хъацIакI, ауи ансимшы хIврапшдза йымата дылпылуан. Ага дгIакIвзыршауата йгIалайлахIуз ахъачва щардагIвызтынгьи Мери Прокофий йпхIа лынцIра ацIыхъвадза йылхъазын, лхъапщыла дйызцIабыргта йылгатI.

АкIважва пшдза Шервашидзе-Чачба Мери скшы 98 лхъыцIуата асквш 1986 январь а 21 атшын адуней лхIваджьтI. Париж апн лхъацIа дъацIаз Сент-Женевьев-де-Буа нышвынтара апны ларгьи лчIвылахъв лаухтI.