Абаза уагIахъа ртурых йалапI ауагIахъа культура апны залацIара хвы узаквымцIуш уагIа. Ауат рсатыр кIьыдата дгIалукIгIушта далагылапI Уаз НыхIв – йайшысыз, льажьадъа ддыркъванчата пасата йшIырчIваз йынцIра шабгаз ауи йуагIа дырзынхун, абаза тамамгIвыща йапхъахауата йлызхыз, абаза литература ащата щтIазцIуз дрылата адырраква рлашара ауагIа йырзигун.

ЧкIала ПIитIа

Уаз НыхIв Абрам йпа асквш 1900 агIан уыжвгIанчIви Къарча-Черкес Республика йаланакIуа Апсуа кыт квтанайта йбзазуз адгьылрхарджьыгIвчва ртгIачва рпны дсабизаджвыкIта дйытI. Апрофессор-кIавкIаздырыгIв Генко Анатолий йнапIлагIвыраква рпны ауи йара Уаз НыхIв йгIайайхIвта йаницIаз уанйитI: «НхагIв тгIачва сгIарылцIтI. Саба дчвагъвун, дшварацуан, щха йырхIун».

АчкIвын цысквша ахIа дыртамкIва йаба дихъышвттI. Ага ауаса йаъазтынгьи, НыхIв акыт апхьарта дыцIалтI, ауи дангIалгагьи гIарып бызшва тшазыбжьара найырдзарныс ацIыхъва дтагылтI, ауыла хвитта дапхьун, акъвыръангьи атайкIуан, ауаса йапхьара гьизынамырдзатI – асквш 1917 октябрь революция аныншушыз апхъала ауи рпны дгIайхтI.

Агвхъауа бызшва апхьарта угIалагата ауагIахъа гIвырагIацIщтыртадза

Йапхьара джвыквицIахырныс ачкIвын йанйылша гIвысквша анцIы акIвпI – асквш 1919 агIан ауи Теберда апны агвхъауа бызшвала арыпхьагIвчва ъадрыхIазыруаз апхьараква дцун, ауаъа дангIалга асквш 1928-дза йцри кыт апны арыпхьагIвта дынхатI.

Ауи азаман Уаз НыхIв йбзазара ауысла ахабарква мачIпI, ауаса тшытракI Апсны апны дшынхаз бергьльыпI, ауаъа дангIайх АуагIахъа гIвырагIацIщтырта апны анхара джвыквицIатI.

Асквш 1925 агIан НыхIв унагIвара далалтI, ауи пхIвыста дгIайгтI КIьачв Паша йпхIа Ханыщ. Ауат гIвыпхIчва раутI – Раиси Рози.

АуагIахъа гIвырагIацIщтырта апны Уаз НыхIв асквш 1929-дза дынхатI, ауаъа ауи атакIыгIв, арецензент, аредактор уысква ацйырцун дызцынхуз агвыпгьи пIатIу йыквырцIауата даъан. РыцIа кIьасата апхьахьа кIара гIайыдырцIауата йыщта нкъвырцауа йаналага ауи йуысла йыззцIгIаз йрыуаз урышв бызшвала йгIацIцIуаз агазет «Красная Черкесия» («Черкес къапщ») аредактор йтарагылыгIв йхъвдаквцIараква зырхъйуз Вередибин Михаил йшихIвузла, Уаз НыхIв апартия аобком йалакваз рпынгьи, Черкесшта агIвгIвчва радкIылара апынгьи, ауагIа рквтагьи йыхв швабыж йдууын. «Асквш 1934 агIан ауи Апсуа данца акыт абзазагIвчва анчва йхIвачIвгIвыкI йакIвызшва йцIыхъва йтагылан, йыцIырпссарныс апны йнадзун», – йрыбагъьун ауи.

Абаза бызшвала гIвыра ъадзагIанымшасыз

Абаза бызшвала гIвыра ъанымыз йгIалцIла абаза сабиква асквш 1933-дза агвхъауа бызшвала йадрыпхьун. Йцри кыт апны арыпхьагIвта дынхауата Уаз НыхIвгьи асабиква агвхъауа бызшвала дрыдынхалуан. Зуыс бзидздзата йыздыруаз арыпхьагIвта даъан ауи, йаргьи апхьага шIыцква радгалра дгIаланадыркIлун. Асквш 1930 агIан адуней йгIаквлитI ауи адуква рыхъаз йрыхIазырыз ахIарыфба «АдгьылрхарджьыгIв, аколхоз нхагIвы йымгIва». Йара ауи агIан Тобыль Тольыстан (йапхъахуз агвхъауа йгьи абаза алфавитква лызхыз – аредакция ррытаразга) дйыцтаУаз НыхIв акыт апхьартаква рпны йгIвбахауа асквш йадрыпхьауа рыхъазла апхьага «Абзазара шIыц» адигалитI. СквшыкI анагIвс, асквш 1931 агIан, Коннель В. йгIахIвахра «Ан лгвыхь» урышв бызшва йгIахъихитIта йатайкIитI. Ауат агIвыраква зымгIва агвхъауа бызшвала йгIацIцIитI.

Ужвы – абаза бызшвала

Асквш 1932 агIан латин щата змаз абаза алфавит дрыбагъьатI, абаза апхьартаква рпынгьи асабиква рцри бызшвала йадрыпхьауа йалагатI. Ласыта апхьагаква рыхIазырра атахъхатI. Уаз НыхIвгьи ауи ахачIвы архъйара хъала далагылитI.

Йбергьльу апрофессор-кIавкIаздырыгIв Генко асквш 1933 октябрь агIан Ростов Ащхъа наука-рхъвыхырта институт апны дгIачважвауата араса йхIватI: «АгIарысабапра хъаталагьи апедагогика хъаталагьи рыцIа магIны змата грамматика йапщылу ауысква зымгIва йазалху хабза апкъ йтагылата сара йсхIвауамцара ЧНИИ (Черкес наука-рхъвыхырта институт – аредакция ррытаразга) анхагIвы анбжьагIв Тобыль йгIвытI. Тобыль йакIвымкIва сынхара атеория хъвы апны йсыцынхатI Нипа МхIамат (Хъвжвы дауапI), Уаз Дауыти Уаз НыхIви (Апсуа йауапI)». Йджьаущушта йгьаъам Уаз НыхIв Коммунист партии совет къральыгIви рунашвачпагIвчва ргIачважвараква атазкIырныс, абызшвали ауагIахъа литературали йапхъахуз апхьагаквагьи лызхырныс зызхъарцIуз дъарылашваз.

Абаза бызшвала йапхъахауата йгIацIцIыз агIвыраква йрыуапI Уаз НыхIв йатайкIыз «Лагъь КIавкIаз йауу абригадир 250-гIвы Сталин йзыргIвыз асальамшвъа». Ауи брошюра кIьыдата Баталпашинск апны асквш 1933 агIан йгIацIцIтI. Ауи амщтахь Уаз НыхIв йатайкIтI ВКП(б) 17-хуз асъезд апны Сталин йгIайчпаз адоклад, ауи йрыхIазыртI абаза-урышв жвлара-политика ажвар анапIлагIвырагьи.

Асквш 1934 агIан Уаз НыхIв йадигалта гIвапхьагакI адуней рбитI: «Абаза бызшва аграмматика апычIв апхьарта ахъазла. 2 ахъвы. Арыпхьара йхпахауа асквш» йгьи «Абаза бызшва аграмматика апычIв апхьарта ахъазла. 2 ахъвы. Арыпхьара йпщбахауа асквш».

Ари анхара гьмайрамызтI, щарда пычIвта йчпара, йылрымкъьас амгIващквала уцара атахъхун, йауа ухIварыквын ауи агIан алфавитгьи атерминологиягьи йырпщылаз уыс щарда ужвыгьи йгьалыргамызтI. Ажва ахъазла, Уаз НыхIв йапхьагаква рпны йапхъахауата абаза бызшва атамамгIвыща ашвапхаква йыргIапста йгIарбапI.

Анхара баргвырата йапщылу НыхIв Абрам йпа агIвыра апхъажва апны йгIайхIвитI.

«Ауат ахабзаква ргIарбара дара уыс ду атахъыпI, мыч швабыж, дырра цIола атахъыпI. Ауат акъом злу атларахI хIйыквшвандзыкIьа, хIара хIкъарумачI хIамайгьдзауата йнахъва-гIахъвазтынгьи мгIвакI лыхIхра атахъыпI. Ауи апш апычIв мгIва лыхра са сапш дыррала зтлапса къваду заджв йыхъаз дара йбаргвчвапI, ауаса ари йадынхалуаш, йалапшуаш ауагIа бжьаква, йызнапIыцIашвуш йгIацIасуа ашIара мгIвакI йыквнацIапI, абзира хараква згвы йтата, ауаса тшыззымхIвынчIаквауа ауагIа бзиква гIанаршIыхапI, тшгIаднархIвынчIапI, йагъьу, йангIалуа аларцIапIта йдыррайшахпI – схIван, йангIаспныркIыла хъара сгьачвымгылтI – йаъам, йбзам кIара гьузаццIум», – йгIвуан ауи.

Апхьагаква равтор йхъа цIба ацIибахуата даъан, йынхара бжараквакI гIалашварныс шауашыз тшазидырхуан, ага ауаса йаъазтынгьи, ауыс джвыквцIара, йрыцIсра атахъыта йпхьадзун, уацIыхъван ауыс рыцIа йазыхIазырызлуш аъачIвагIагIвчва йапхъахауа акъыж згакваз ргIващагIараква алырххуашта дгвыгъун. Ауыс зымгIва рапхъа йджвыквызцIаз йыквшвуш артшхъвара гьакIвмызтI ауи йынкъвицуз – йылшауа ауагIа йырзичпарныс йтахъын.

Асквш 1934 агIан Уаз НыхIв Богоявленский Д. йгьи Тимофеев Л. литературала рапхьага щатата йгIайахвын згIальма нархъам йырзалху апхьартаква рыхъазла йызпхьуш агIвыраква разкIкIра адигалтI. Ауи йалашваз агIвыраква райхIара аурышв гIвгIвчва йырчIвыта йара НыхIв йатайкIыз ракIвпI, азджьакI атакIрагIвацата йымчпауата абаза апхьагIвчва рыцIа йшгIаргвынгIвуаш апш ауат рбзазара йаргванта йпсахтI. Йара ари азкIкIра йалашватI Уаз НыхIв йхъатала йгIанйыршаз агIвыраква: ауысаква «Хвахъа- хвымш», «ДгьахамдзатI», агIахIвахра «Муса йымгIва», гIвыра дукI йгIалхыз ашIчIвара «ЙгIаржьатI». Йпсахыз гIвгIахIвахракI – «Чвыркъьачврыс» йгьи «Аколхоз апны асоцацлыбра» – йара ауи асквш 1934 йгIацIцIыз Черкесшта агIвгIвчва разкIкIра «Идем на пробу» («ХIшзыгIвуа хIырхъвыхитI») йара йчIву гIвырата йалайцIатI.

Абаза литература гIазрыкIапыз

Абаза гIвыра гIанымшаскIва Уаз НыхIв агвхъауа бызшвала арыпхьара дъапщылаз, агIвыраква ъатайкIуаз агIвра тшазыбжьара апны йгIайцхърагIатI. Абазаква рпны ауи рыцIа йгврыхваз, алитература нхарагьи рыцIа йазыхIазырыз дрыуата дгIацIцIтI, йаргьи ауи абзирала Тобыль Тольыстан дйыдзхъагылата ауагIахъа литература гIайрыкIапныс йылшатI.

Ауи дпрозагIвгIв гIальаматхарныс уйайгвгъушта даъан. АршIыйара йща йалан, ажва йрыхъвмарныс дгьачвымшвузтI, абызшва бзита йдыруан, агвы йацчпатагьи йызгIарысабапуан. Ауи йгIвыраква майрата йгIвыпI, хвитракI рылапI, абзазара йаргванпI, афырква йырхауи йырчпауи йрызхъауымцIушта йгьаъам. Ауи ауагIа жвпIара ргвы йтыхъуа гIайырбауата дызгIарыквчважвун. Ауатква анхIхIвауагьи Уаз НыхIв ажва аламкIва ауагIа нхагIвчва йырквцIу, апартия ауыс йазгылу, згвылагьи зпсылагьи асоциалист революция йапылыз дыгIвгIвын.

Дкъванчата йщаквыргылра…

Ауаса ауи йылахь йаныз датшан. Асквш 1935 май а 10 атшын Уаз НыхIв арыпхьаралагьи ршIыйаралагьи йынхара апкъьахатI: аобласть прокуратура анхагIвчва апхьахьа аполитика швъаква абаза бызшвала йанатайкIуаз йгьи данрыдынхалуаз рмагIны ацайкIуата рхIван дыркIытI. Ащтанкъвцара сквшбжакI йнайтI, уацIыхъван хымшкI руацIала йакIвшаз ахIаквымхара амщтахь Уаз НыхIв дкъванчата йщаквдыргылтI.

АхIаквымхагIвчва шалапшызла, Уаз НыхIв уыла рыцIа йгIацIахуа амыгIвхъгараква анагIвищт асквш 1934 январь а 26 йгIашIарышвта февраль а 10-дза йакIвшаз ВКП(б) 17-хуз асъезд апны Сталин йгIачважвара анатайкIуаз акIвпI. Сталин йдоклад абаза бызшвала анапIлагIвыра Уаз НыхIв асквш 1934 мартI а 14 Черкесшта апартия гIвырагIацIщтырта йриттI, ауи амщтахь мызкIы мцIыскIва, апрель а 11 агIан, «И. Сталин. ВКП(б) анхара ауысла апартия 17-хауа асъезд йазынархаз адоклад» ахьызта напа 83 йнадзуз, абаза бызшвала йгIвыз аброшюра гIацIцIтI.

Анхара гватшныта уапшрыквын НыхIв дызладыркъванчуз шакъыльсызраз нахвата йубитI. Йапхъахауата, нхара ду зпщылаз йгьи закIы йапшымкIва джьауап ззукIуашыз ауыс йырхъйара ахъазла НыхIв мызкIгьи гьгIайырымттI. ЙгIвбахауата, ауи анатайкIуаз абаза бызшвала гIвыра гIаншищтара сквшыкIи гIвымызкIи ракIвын йагIвсхьаз, ауи йгIалцIла литература бызшвагьи ауи зланхауа ахабзаквагьи гьщаквымгылсызтI; йапшым агIвыщаква йырзалху ацIасква (астильква) ауатыкв йгьтамызтI, атамамгIвыща гьлыхмызтI, орфография аларпIатIара щарда алан.

РыцIа кIьасата афилологква Сталин 17-хуз асъезд апны йгIачважвари ауи абазала йшатакIызи анашIдырпшы ауыс шаъаз тамамта йырхIватI: атакIра бзита йчпапI, ауи йадынхалуаз ауыс йнардзата йдыруан, агIачважваща алкIгIараква йзыгIарбатI, агIвтексткIгьи – урышвла йгIвугьи абазала йатакIугьи – йгIархIвауа йаразакIыпI, Сталин йгIачважвара хъадата йыззынархаз зымгIва абаза бызшвала тамамта йатакIпI. АбызшвадырыгIвчва йырхIваз ахIаквымхагIвчва Уаз НыхIв хъадата дызладыркъванчаз ащапIы ацIнахитI. Асуд ащаквыргылра араса йанын: «Сталин йдоклад шатакIула хIпартия аполитика угвы азыбжахушта акIвпI йшаъу». Ари заджвы йхъа йгIатихтI акIвмызтын щатакIгьи гьацIам. ЙатакIу адоклад шабгу апынгьи «политика мыгIвхъгарапI» – азухIвушта магIны зму гIващагIаракI угьанйум!

Уаз НыхIв йынхара тамамта хвы аквуцIара ахъазла щарда гIаупхьадзара атахъын – атакIра ауыс алкIгIаракви абаза бызшва агIарысабапщи зымгIва рапхъа йгылата. Ауи акIвымкIвагьи зджьаралагьи уаквымсуа, йахъуымрыкъьауа, йаъам уазымпшгIауа йгьи йгIауымхъвыцуа, атипография адерткви абызшва аъащи йгIархъшахъыцIыз чва зхъам абжараква чIвгIва рхъадзумыргылуа, идеология нархара рыуымтуа уаъазара атахъын. Ауаса НыхIв йыщта нкъвызцузгьи йхIаквым зхузгьи ацIабырг йазыпшгIуз зджьакI гьракIвмызтI, мурадта рпахь йдыргылуазгьи датшан.

Октябрь революция згвылагьи зпсылагьи йапылыз, зхъа йамайгьдзауа зкъаруква зымгIва ауи йгIанаргылуаз ауысква йрызтуаз, зуагIа рарыпхьара, ргвбайара тшауацIнарыхра йазынхуз агIвычIвгIвыс акъраль йазарархуш, ареволюция агIатгараква йырпшIагылуаш кIара йчпарныс хъацIауачвапI.

Ауыс зквыз атамам йампшуата, йдыркъванчуз дзырзахвуз ашвапхаква гIарымпхьадзауата Черкес автоном область асуд йалаз ахIаквымхагIвчва асквш 1935 ноябр а 11 атшын Уаз НыхIв дызладыркъванчауа зымгIвала льажьа йымата йщаквдыргылтI, жвасквша

тутанакътарала йгарныс йыквырцIатI, млыквта йымаз зымгIва йыквырхтI. Асквш 1935 декабрь а 26 ауи ащаквыргылра акъару абгата йнанауахвтI НыхIвгьи йыквырцIаз ахIаквым йгарныс Мордовия АССР, Темниковск апны йаъаз, ачвгьахагIвчва ъаркIуаз, йъандырхуз алагер дыргатI.

НыхIв мзигIадзапхьадза йпхIвыс сальамшвъа лзищтиуан. Ухъвыц йауаштI ауи акъральыгIва уысхартаквагьи йуыс шIыц-шIыц йалапшхныс дахIвауата кIара рзыйыгIвтагьи. Ханыщ йшылхIвахуазла, НыхIв асквш 1942 агIан Москва апны йуыс йалапшхта, дгIадырзахвахта, даргьи уыжвласыла йабабахуашта гIайгIвытI. Тамамта йыгIдыруа ари акIвпI: СССР а-Прокуратура Уаз НыхIв дыззыркIыз, хIаквым йыквызхаз, йанйыквырхаз йазцIгIауата гIван ахIаквымгарта лагерква рунашвахъцIарта швъа рщтитI, ауаса йуыс йалапшхта йгьи ддырзахвахта гIазхIвауа швъакIгьи хIгьанымйатI. Уаз НыхIв атутанакътара дгьгIатымцIхI – асквш 1942 июнь а 11 арыпхьагIв-апхьахьа алагер чымазагIвтара дыцIата ажван згIва дагатI.

Сквш 45 анахъыцIх

Йджьаущушта йаъапI ауи агIвычIвгIвыс йынцIра айшыс ауацIа уыста йхарныс дызхадзаз. Ауи рыцIа йгвыбзыгъу, йгврыхву зджьакIы гIайындзкIьа дазымпшуата йхъатала йзычпуз зымгIва йчпатI азампхьара рыдзра, ауагIа дырра рылагара ахъазла, йаргьи йыхьыз пшдзала йыщтагIайуа абанпараква ргвква йгIартахатI. Ауи йлитература тынха йауата йгIащаквхаз дукI гьаъам: асабиква йырзигIвыз акнигаква агIацIщтра йазынамдзаз йнапIлагIвыраква йрыцта йыквырчIвакьтI. ЙгIанымшауата йдрыдзыз агIвыраква рыцIагьи йщардапI.

Ауаса ацIабырг знымзара-зны йщаквгылхра атахъын – йаргьи йщаквгылхтI. Сквш 45 анахъыцIх. Асквш 1980 ноябрь а 11 РСФСР ЙхIаракIыз а-Суд Уаз НыхIв чвгьаракIгьи йымхата йщаквнаргылтI йаргьи зымгIвалагьи дарзахвахтI.