Ауи апсыуа уагIа ргIархвитхра агIаджвыквцIагIвчва дрыуазаджвын, Апсны атурых апны йапхъахуз а-Конституция лихуан, ареспублика ауачIвбзазара апны Лагъь КIавкIаз ащхъабзазагIвчва йрыдгылата йымгIвайсра шатахъу багъьата йазхъайцIун. Арат йрапшу ахъахвитра азхъвыцракви агIаджвыквцIаракви Басария Симон йыздыргIвушта йгьаъамызтI.

КапIба Арифа

Ауи апсыуа уагIахъа рхъахвитра азабакIра ахъа гIаджвыквызцIакваз дрыуан, Апсны атурых апны йапхъахуз а-Конституция лихтI, багъьата йхъайцIун ареспублика алахь Лагъь КIавкIаз ащхъагIвчва тшрыдкIылра йшапщылу. Ауи апш хъвыцща хвити джьгарри Басария Симон йшпайыздыргIварыз.

Йбергьльу арыпхьагIв, ашIыпIадырыгIв, апхьахьа, апублицист, ажвлара йгьи аполитика уысхагIв Басария Симон (Махаид) Петр йпа асквш 1884 декабрь а 8 агIан КвтIол кыт апны дйытI. Ауи йаба дадгьылрхарджьгIвын. Жвасквша дыртата Симон Бедиа кыт апны акьльиса йалаз апхьарта дырщтитI, уацIыхъван ауи Согъвым Ащхъа апхьарта дгIалгатI. Шви пхи зквыз здырраквагьи бзидздзаз ачкIвын асквш 1897 агIан аквырджь къала Гори йтагылаз асеминария дзыцIалтI.

Йпсадгьыл дачвыхъарата

Асквш 1902 агIан асеминария дангIанлга амщтахь Басария Симон арыпхьарала КIавкIаз округ дызшIыртын арыпхьагIвта Кубан область йаланакIуаз Къасей кыт дырщтитI. Ауаъа ауи апхьарта апны дынхун, агвхъауа сабиква урышв бызшви географии дйырдыруан. Ауаса сквшыкI анцIы ауи Армавир йхIаракIу апычIв училища дхъыргахтI.

Лагъь КIавкIаз апны йгаз асквшква Басария Симон йбзазара апны магIын ду змаз гIамтан – араса йпхьадзитI аистория наукаква рдоктор Анчабадзе Юрий: «Ауи цIолата йхъа дадынхалуан, щарда дапхьун, дъанызла дгIанымхауата акрай антахьгьыт акъалаква – ажва ахъазла, Анапа – рпны йаъаз йапшым апхьартаква дцалун, асквшква 1908-1909 рагIан Москва даъан, ауаъа Атехника дырраква тшауацIдрыхрала ажвлара аклассква дрылалуан».

Басария йбзазара ауаса йакIвшан – швапха ъайырхIазгьи адырра бзидздзаква ъайауызгьи йдунейпшыща ъащаквгылызгьи Россия йгьахъазым, агIвыма къральквагьи даъан. Асквш 1910 агIан Атехника дырраква тшауацIдрыхрала ажвлара абзирала ауи апхьагIвчва пычIв дырра шрыртуа ййырдырыныс Германия, Австро-Венгрия, Италия, Швейцария дцатI. Апрофессор Дзидзария Георгий йширыбагъьауала, йара ауи апшта Лагъь Африкагьи, Трыквштагьи даъан – ауи Россия паштахIыгIва шабгу ъамидаз аламкIва.

ЙхIвара атахъыпI Басария Симон йпсадгьыл даначвыхъаразгьи мшкIымзара-мшкIы ауи дазымхъвыцуа йшагIвымсуаз. Дыррата йаулакIгьи, хъвыцрата йхъа йгIаташвалакIгьи – ауат йцри шта данцахра ауаъа йынхара апны йшгIайрысабапуаш йыла йгIацIайжьуан. Ауи Апсны закIыла дапщылазара, ауаъа йыншауа йдырра йтахъын. Ауи йаквшахIатхитI Согъвым йтаз йбергьльыз ажвлара уысхагIв, арыпхьагIв Чочуа Андрей йзигIвыз асальамшвъа.

«СыгIвза, –Чочуа йзигIвитI Басария, – угIай азаджв азаджв сальамшвъа йзыгIыгIвуа хIалагапI – уари сари зны бзи хIабабунщтIи. ЗымгIва сзыгIагIвла. Сара КIавкIаз апны ауагIа рахIа йъалагIваласуа стапI. Армавир – Лагъь КIавкIаз йакультура квтапI». Апрфессор Дзидзария Георгий йширыбагъьауала, Басария Симон йапымшвтуата Апсны йгIацIцIуаз агазетква гIайадзун.

Басария дпублицистпI

Асквш 1910 агIан Симон Петр йпа йпублицист нхара джвыквицIитI. Ауи анаукаква р-Петербург академия дакорреспондентхитIта йгIвыраква «Отклики Кавказа», «Голос

Кавказа», «Черноморский вестник», «Сухумский вестник», «Сухумский листок» датшагьи ауат йрапшу агазеткви ажурналкви йгIарыншвалитI. ЙгIвыраква хьызцынхъвыта Симон Апсуа йа Махаид Апсуа – хIва рыцIайгIвуан.

ЙгIвыраква рщарда гIазквчважвуз гIазаб збуз апсыуа уагIахъи Апсни рылахь шцаз, апхъахьыла руысква шцуш ракIвын. Йпсадгьыл ахъазла магIын хвыцдзакI змаз уыскIгьи ауи гвы айымтуата йгьагIвйымщтуазтI.

Ауи апшта, асквш 1913 май агIан «Сухумские вести» газет йгIаншвалыз «КIавкIаз ащхъагIвчва Трыквшта апны» статйа апны ауи йгIвитI: «Айтыпара йадгаламкIва, гвжважвагIвала йакIвшун: ауагIа йъацауагьи йыззцауагьи гьрымдыруазтI… АщхъагIв йытшгIва ъаныз, йапхъанчIвиквагьи тынчта йъабзазуз йкыт нижьтI. Йлакта рыцхIагIа ду гIаныпщитI, бзи йбуз зымгIва йыцнайахвтI, йтшы нашхыйадза йыдзхъагылапI, бзи йбуз ауасачкIвын йымапI, йпи йпхIи йыцпI, йабджьаргьи – йыздзыргIвуата йтахъу зырхъйауа – йнапIыцIапI».

Ауат агIвыраква йрыщатаз йгьахъазгIваца азхъвыцрамызтI – йаъаз гIаншаран: Басария Симон Астомбыль апны зцри псадгьыл йтыцIхта ргвы цIыркIгIауа «рпсы ата» – Апсны гIазгвалашвахуаз апсыуаква дрынйун.

«Ауи йгIвыраква абашти ауи ауагIи рызхъвыцраквала, апсахра бзиква райгвгъарала йырчвыпI, – йгIаликIгIитI Анчабадзе Юрий. – Ауи дызхъгвыргIвуз ауысква йрыуан: ашIыпIа апны айъазара аргIапсща, апхьартаква рнамхъара, асоциал уысквала абжараква. Басария мчыта ашIыпIа уыснкъвгагIвчва драйсуан, руыс йнардзата йдмырхъйауата, абзазагIвчва рыхъазла ргвы рымхьуата, аполиция йырбалакI рчпауата йыркъванчун».

Ахвитра йхъа йтата йпсадгьыл дгIайхтI

Асквш 1917 агIан Россия паштахIыгIва апны революция анынша Басария Симон йпсадгьыл дгIайхта ашвъабгъьы йаницIуз йгвалаква йырхъйарныс лшара йаутI. Йаргьи дгIайхитI – Апсны штшапсахуашла йхъвыцраква дрылата.

Ауи азаман Апсны ахъазла рахIа магIын ду змаз агIамтаква йрыуан. Россия империя алпIлун, Грузия – йзызнацIуз Апсны алата – ауи йшгIалцIуаш йащтан. Басария Симон ауи дапшIагылан.

Асквш 1917 август агIан апсыуа диннкъвгагIвчви ажвлари райззара ду акIвшатI. Басария Симон Петр йпа ауи анхара джьгарта далан йгьи йайззаз ауагIа Апсыуа Кьльиса ахъа йахвитта, аквырджь диннкъвгагIвчва йырпщыламкIва йаъазларныс шатахъу йадйыргылтI. Ауи Апсни Грузии акъвызгуз йапхъахуз чIвырхъан, ауаса Басария йгIайгвынгIвуан апсыуаква мгIва ауыра шырпыру, рахIа йбаргву ауысквагьи рпахьла йшщтIаркIву.

Апсыуа уагIахъа совет ахъада

Асквш 1917 ноябрь а 8 апсыуа уагIахъа ужвыгьи райззара дукI акIвшатI. Айззара дрыхIазырра ахIатырла Басариягьи ауи йхъвыцща йыцагIвызшаквузгьи адгалра нхара ду рхатI: ауагIа зымгIва йацшIакIта – «апсыуаква рхъа йахвитызларныс ртахъыпI» – рхIвара ахъазла ноябрь а 8 атшын Согъвым апны тшазыркIкIра шатахъу гIаргвындыргIвуамцара апсыуа кыт щарда йгIархъыкIвшатI.

Басария Симон аделегатква рпахь дгIачважвауата йара йрыхIазырыз айззара ду а-Декларация дгIапхьатI. Ауи йгIанахIвун «апсыуа уагIахъа ареволюция йалырбгIауа ауагIахъаква рхъа дара-дара йандыргIалхырныс йахвитзара шакIву». Айззара ду магIын дудздза зму уыста йахаз йрыуапI Апсыуа уагIахъа совет гIаныршара йгьи Апсны атурых апны йапхъахуз а-Конституция нахвра. Апсыуа уагIахъа совет (АУС) даунашвачпагIвта йара Басария Симон Петр йпа далырхтI.

Асовет зынла апсыуаква дара ркъральыгIвари рхъахвитри шыртахъу зрыбагъьуз ащаквыргылраква нанауахвтI. АУС йнанауахвыз ащаквыргылраква рыуа закIы апны араса аныпI: «Мзымта дзыгIв угIалагата Ингур дзыгIвдза, амшын КвайчIва атшпы угIалагата КIавкIаз ащхъаквадза Апсны ашта йгIацIанакIуа адгьылква зымгIва – ауат байарата йрыцIу зымгIвагьи рыцта – Апсны апны йбзазауа апсыуа йгьи антахьгьыт ауагIахъаква йацырчIвта йшыртахъу апш йгIадрысабапырныс йрытра».

Апсны агьагьарала йгIакIвзыршауа рыуа захьыла тшынанархушта, тшызднакIылуашта Басария йбуз Лагъь КIавкIаз ащхъагIвчва ракIвын. Ауи йыцыркIтI айззара ду йалаквазгьи, ауаса Апсны ахъахьла апстхIваква хъващхауа йалагахьан. Асквш 1918 май а 26 Грузия зхъа йахвиту йшкъральыгIву ахабар аргатI. Апсыуа уагIахъа совет йалакваз Апсны агIвыма къраль уысква рпны тшахьъананархушла йагIвшахатI. ЙцIыхъвахауата Басария Симон асовет аунашвахъцIара дахъырхитI. Аквырджь меньшевикква зцIыхъва йгIатагылыз Басария Апсны дтыцIра атахъхитI, ауаса асквш 1920 агIан «аполитика уысква дрыламлырныс» ддрыбагъьан дгIацапахтI.

Асквш 1921 агIан Апсны апны Совет власть анщаквгыл амщтахь Басария йара йхъаталагьи аполитика далалырныс йгвы гьазыщтIахмызтI: ауи абольшевикква рахьыла дахъуата дгьаъамызтI, Анчабадзе Юрий йшихIвауала, «ауат ашва рзихIварныс дгьхIазырмызтI». Ауаса ауи йгьгIанымцIуазтI Басария йыншауа хабар йымбауата. Апсны социалист республика ангIаншаз асквш 1921 мартI а 31 амш дшазхIвахIвуазымцара йара ауи асквш декабрь а 16 Апсны йгьи Грузия социалист республика федерация азазаъаща рызбжьата тшанадыркIыл дъанквынхатI. Ауи амщтахьла Басария йызнымкIва акъральыгIва уысхартаква йапшым ауысква рыхъазла йырджьун, ауаса йара йхъатала аполитика дгьаламылхуазтI.

Аполитика даламкIва

Аполитика хъатакIла йгIанижьын Симон Петр йпа анаука, арыпхьара, акультура рпны йуыс гIайыдахIвуата дынхун. Асквш 1923 агIан апхьахьа Басария йнаука нхара хъада «Апсны агеография, аэтнография йгьи аэкономика хъатаква» гIацIцIтI.

Апрофессор Дзидзария Георгий ауи анхара цIба ацIибауата, гIващагIара щарда алата йхIвауата мчыта даквчважвазтынгьи, атурыхи акультури рыхъазла ауи магIын ду шаму гIаликIгIатI. Ауи дадгылитI Анчабадзе Юрийгьи: «Ауи апсыуаква рэтнография йауацIыхта, аунагIва культура ахъатаква зымгIвамызтынгьи айхIара гIаланакIуата йгIазырбауа йапхъахауа монография гIвырапI. Акнига ауи апхъала йаъаз агIвыраква йгьгIархъыхым, ауат йырныз атахIвахуата йгьаъам, ауи йащатахаз йара йызгIвыз йхъатала архъвыхраква ъадзакIвйыршуз сквшпхьадзарала йгIвуамцара йазикIкIуаз агватраква ракIвпI. Акнига апхъажва апны Басария Симон йхIвитI «зпсадгьыли зуагIи рыхъазла ахабар цIабыргква ззыхIвуш Апсны апачва йыргIвыз» наука литература йбарныс шигвалу.

Уыс ду йхатI Басария Симон арыпхьагIвчва ррыхIазырри рарыпхьари рпны: йара дарыпхьагIвын, Апсны апедагогика техникум адиректор дитарагылыгIвын. АршIыйара тшадызкIылуаз чкIвыныргIа гватра рзалихуан. Ауи данынхуз акIвпI апедагогика техникум апны литература гвып ангIанша. Ари агвып рпны акIвпI йапхъахауата йара йуысаква дъагIарыпхьаз ауи агIан атехникум йхпахуз акласс йапхьуз, уацIыхъван апсыуа уысагIв дута зыхьыз газ Когониа Иуа. БаргвыпI Басария Симон йнапIы ззынадзаз ауысква зымгIва гIашIупхьадзарныс. Ажва ахъазла, ауи ауагIа рашваква йрызйымаз абзибара йгIалцIла ауагIа рмакъымква разкIкIыгIв, зыхьыз бергьльу Ковач Константин йынхара апны дицхърагIун.

ШIыпIардырра нархара змаз йпшгIараква сквшщарда нызцIыз Апсны ауасаражвква йгIарыквчважвауа агIвыраква гIархъшахъыцIтI: ауат рбзазара дгIаквчважвауа йахъазымкIва датша зджьарагьи йумауаш рсуратквагьи йгIвытI. Апсны агеографияла йапхъахуз апхьагаква йрыуа закIыта Басария Симон йгIвыз йызнымкIва йатагIацIырщтхтI.

Басария Симон чвгьадза дыдзтI. Апсны аинтеллигенция йрыуаз йагъьыз ауагIа анхъырщгIа асквш 1937 арепрессияква дгIархъшвалызтIхIва асквш 1941 агIан дыркIытI. Ауи ареволюция йапшIагылаз организациякI далата рхIвун. ЙайхIахугьи – ауи аорганизация дахъадата дгIадырбатI. Ауыс ауаса йанацIарцIара ауахьауаъа йыншуз арепрессияква йрылашваз зымгIва рыхъазла йацапшын: Тбилиси йыргун, гIазаб рхътырхуа йрыдынхалуанта йырщыхуан.

Басария Симон Петр йпа йхIаль-шан даквчважвауата апрофессор Дзидзария Георгий араса йгIвитI: «Симон Петр йпа ауыс апны йхъагьи анахьанатгьи дырзыткIьийын, ауагIа нхагIвчва йгвы рызрыцхIан, драйгвыгIвуан. Ахъалащгьарра йгвы йгьыквымшвузтI, йхъатала дгIвычIвгIвыс райшан, дайрышын».