Ноябрь а 20 сквшы 85 лхъыцIуашын апсуа хIвсысаква йрыуата йапхъахуз ауысагIв Тарба Нелли.

КапIба Арифа

Апсуа хIвсысаква йрыуата йапхъахуз ауысагIв Тарба Нелли Дурыпщ кыт йауаз Тарба Золотински Ачандара йауаз ауи йхъапщыла Чичба Вери ртгIачва апны дйытI. Нелли лаба Трыквшта йтырцаз апсуаква дыртынхан. АхгIвайщчва дрыуата ауи азаджв йакIвпI йан Асида луасйат йырхъйауата ауи лнышвынтара йгIаквихыз анышв напIыкI гIайгта агIвыма къраль йгIатыцIхта Апсны йгIайхыз.

Аба йкIра

Тарба Нелли лани лаби ртурых йагIвсыз асквшышв йчвгьаз асквш 30-ква рагIан апсуа тгIачва щарда рылахь йапшын. Нелли хысквша ракIвын дызтаз асквш 1937 август а 20 атшын лаба даныркIы. Йара ауи асквш октябрь а 4 Тарба Золотинск дырщытI, ауаса атгIачва ауи гьрымдыруазтIта сквш къомкI раба йгIайхра йайгвгъауата йазпшуан.

«Ауи агIамта ахъаз ауи дапхьахьан, дюристын, йыгьгьидкоммунистын, ужвы йъагIадзазгьи хIан ауи йкнигаква, Ленин, Маркс ргIвыраква лымаркIвапI, – лхIвитI лабаду йыхъазла Тарба Нелли лпхIа Ломиа Асида. – ЙаъапI гIальма змаз апсуаква ргвыпкI зну сураткIгьи, ауаъа Гулиа ДырмытI, датшагьи йбергьльу апсыуаквакI аныпI, ауат дрылапI сабаду Тарба Золотинскгьи».

Нелли лан Чичба Вера нцIрата йлымаз лхъацIа йпхыцIахаз гIаллырдырныс ацIыхъва дтагылан. АтгIачва кьангьаш гьазгIарымгуазтI ауи Сталин йлагерква рпны зджьара дшаъаз. Зны Сбыр алагеркI апны Тарба йтдзахьызта заджв дкIыта йанырдыр Нелли лаща Сергей уыста йкIын ауаъа дцатI. Ауаса ауи мцыта йгIацIцIтI. Тарба Золотинск дшщхаз йпхIвыс йанылдыр сквшы гIважва анцIых агIан акIвпI, ауи агIан акIвпI ларгьи дджьабауа даналага. Лабаду даныркIызищтара сквшы 70 айхIа анцIы амщтахь Ломиа Асида дуней конференциякI апны Грузия р-КГБ ашвъаква дрылапшырныс дадрыхвитын хIадагIвачата йыншаз атамам гIалдыртI.

Дурыпщ ртпхIа

Лаба лгвы йызшIыгъьуата Тарба Нелли ауи йтурасы лыршIыйара шабгаз йалата йынкъвылгатI.

Уыса ауи пасата – Дурыпщ апхьарта дыцIаркIвата – йылгIвуа далагатI. Чичба Вера лгIвысабичва лмахъа йхъата лхъазы дангIанха Дурыпщ лхъацIа йабаргIа дрызцахтI. УадыргIвана ауи ларгьи дыркIын йхыгIвхуз лпхIа Людмила атутанакътара ачымазагIвтара апны длаутI.

Нелли Дурыпщ апны дгIадзынгылын лкыт бзидздза йылбун. Ажва ахъазла, Тарба ауи арат рапш сатыр азылыгIвта йаъапI:

Сара скыт, сара сгвлахIара,
НцIралагьи уара йучIвыпI
ЦIгIва змам, йзакIзаджвыкIу сбзибара.
Ауи ахъаз согIакIгьи гьстахъым.

Лпсадгьыли ауи ауагIи рпшдзара Нелли лгIвыраква рпны йщтIылхуан. ЙылгIвуаз йгьуысагIвацамызтI. Лбзазара йауата сквшы 20 раъара ауысагIв «Уара упачва, Дурыпщ» книга агIвра йаквылрыдзтI. Ауаъа ауи акыт йауата Абашта айсра Ду йгIахънымхIвыхыз афырква зымгIва рхабарква азылкIкIытI. Зкыт йырпхIа цIабыргу йшылквнагу апш ауи ари агIвырала зхъа щтIазцIаз лабачви лайщчви лчIвыутI. Зынла йхIхIвапIта, акнига ахъвыкI лара лаба Золотинск йзынархапI.

«Сара ари акнига ауи лгIвыра хъадаква йрыласпхьадзитI, ага ауи уысарамызтынгьи. ПщгIвысабичва лымата, уыс шылщардазгьи ауи заман гIалауан айсра йаладзыз айсчва ртгIачваква дрызнашылырныс, къвырльыкъв зцырхуз рынбжьагIвчва сальамшвъа рзылгIвуан. Йаъан ауи мчыбжьыкIла данджвыквылуаз, асабшаквали амтшашаквали хIабагьи хIаргьи хIлыцта щарда дамдалун [агIвыра йалалцIуш азылкIкIуата]. Ари акнигала ауи Дурыпщ афырква атурых нцIрала йгIалалыжьтI, йнапIылачпарам син рызлыргылтI», – йгIалылкIгIитI ауысагIв лпхIа.

АршIыйара апны лбзазарагIвра

Тарба Нелли лгIвыраква рпны лара лбзазара йгIалху щарда урынйитI. Ауи апшта «Мациса» гIвыра афыр хъада лтурасы гIазхъылхыз лара лан Вера лакIвпI, Мациса лхъацIа йтурасгьи лара лаба Золотинск йгIайхъылхтI.

«Ауи агIан ари апш цIас щаквгылан: агIвыраква апхъапхъа «Алашара» литература журнал йгIанырцIун, ауи амщтахь акIвын книга кIьыдата йангIацIырщтуаз, – лхIвитI Ломиа Асида. – Ажурнал даредактор хъадан йбергьльу апсуа гIвгIвы Джонуа Чычыква, йаргьи «Мациса» данапхьа амщтахь ауи (Нелли – аредакция ррытаразга) дызшIиттI. Ауи ауаъа зымгIва йшаъаз апш йылгIвытI – асквш 1937 агIан лаба дыркIыта дшгIамихыз. Джонуа ауи длыхIватI йылгIвыз лпсахта афыр айсра даладзта йылчпахныс. Мма ауаса гьылтахъымызтI, лгвы акъвпуан, йгьырзылымуазтI, ауаса ахабаргIвыра гIаквырцIара ахIатырла йшаъазлакIгьи дадгылтI».

Уыса алацIара азычпазари ауысара йазлымаз абзибари ауи ланду, ахабаргIвоу гIальамат, апхъанчIви хабарыжвкви атурыхкви йджьаущушта майрата йгьи йпшдзата йыззыхIвуз Гвынба Катя йгIалшIылкIгIатI. Тарба ланду швабыж бзи дылбун, щардала дгIалгвалашвалун, лгврыхвара збзиругьи ауи лакIвта йылпхьадзун.

Асквш 1954 Дурыпщ апхьарта хьапщ медальла дангIалга Тарба Нелли Согъвым къральыгIва университет афилология хъвшара дыцIалтI. СквшыкI ахIа мцIыскIва ауи йапхъахуз луысаква разкIкIра «АмгIваква» гIацIцIтI, ауи йащтагIайтI «АгIапын агвы», «Бзыб ахабаргIвыра», «АшIари агвалакви».

«ЙббахпI, сара Ломиа Кумф сйыццуштI»

Нелли тгIачвала йгIазыдахIвыз дпхIвысын. Дызццаз ахъацIа бзи дибара йахъазымкIва луысарагьи гIайгвынгIвуан. Ауи йылхъапщылахаз апсуа уысагIв Ломиа Кумф йакIвпI. Апсуа жвлара рпны ауат ртгIачва рахIа йпшдзаз йгьи йбергьльыз атгIачваква йрыуан.

АгIвыджь рабадырщагьи джьащахъван. Апхьарта дцауаркIвауата Нелли «Апсны Къапщ» газет апны Ломиа Кумф йуысаква данрыпхьа ауи аъара йылгвапхан ландугьи длызгIарыпхьатI, дымшыркъвауатагьи йылхIватI: «ЙббахпI, сара Ломиа Кумф сйыццуштI». Асквшква цатI, мшкIы ауысагIв шIа апхьахьа ду Инал-Ипа Шалва дгIалылабжьан луысаква лнапIыцIакIта Апсны агIвгIвгIвчва р-АдкIылара днашылтI. Ауаъа зымгIва йрапхъата йгIалынйаз адкIылара асекретарь йакIвын. Ауи тшлабайырдыруата йыхьыз йхIватI… – Ломиа Кумф. Ларгьи дишIагвыргъьатI. Абарауаса йджвыквылтI.

Ауат йрызбжьаз абзибара дуи абагвынгIври ракIвпI угвы йалалауа, лахIварала узырчвуа Тарба Нелли луысаква рлиризм гIазлыцIуа. Ауи щардала тшыззыналырхауа темапI бзибарала йырчву агIвгвыкI рлахIвараква, йара акIвпIта, йагIвсыз асквшышв асквш 60-ква рыхъазла ауи хъацIаракI йагIвызан.

Абзибара йгIаквчважвауа Тарба луысаква рпны йагъьу йрыуапI «Сара йстахъыпI са сыхъаз мышзаджвыкIгьи угвы акъвымпырныс». Ажва гьалам ауи ззынарху лхъацIа шйакIву. Ужвы хIызту агIамта ауи йдучвам, зцIолара цIгIва амам, угвы йнадзауата азцIабыргри акърари йгIарыквчважвауа, йщаквкIу йгьи йпшдзу ауыса ажваквала ашвахIвагIв шIа Багателиа Рената ашва лхIватI. Урышв бызшвала ауи Апсны йгIайлуз, Ломиа Кумфи Тарба Неллии рпны йгIашIаслуз йбергьльу аурышв уысагIв Казакова Римма йаталкIтI.

Ломиа Кумфи Тарба Неллии хгIвыпхIчви пакIи раутI. Апа ййра ауысагIв щарда дзызпшуаз, лгвы рахIа йалазырхIаз агIаншараква йрыуазакIын. Ауи лпа дгIалымрискIвагьи уыса щарда йзалалцIахьан.

ЛуысакI апны ауи апсуа эпос афыр, па швкIыгIв йраныз Сатаней-Гваща тшылзыналырхауазшва йылхIвитI:

Сатаней, Сатаней,
Сатаней-Гваща!
ЙбасхIвхьазма кIаран
Са сгвасра?
Йшсымам сара
Уахъгьи тшынгьи,
Йшсмауа тынчрагьи?
ЙбгIахьама бара ауи апш…
…Ахъабра цIагIв чхвхвыритI –
Абраква азквла йылбгIитI.
АзъарагIвшаразаджвыкI сыманда! Ауаса
ЦныхчырлракIгьи гьаъам араъа.
ЙшвкIыгIвхауа па бйызпшуан бара!
Йапхъахауа па сйызпшитI сара.
АуекIвпI сзырхIвапсауа сара,
АуекIвпI хIапызщылуа хIара.

 

Бзи дызбуз атгIачви бзи йылбуз ауыси

«Апсуаква йгьырцIасым атгIачва апны рлахIвараква гIадырбарныс, абзибара йалачважварныс, ауаса хIаба хIани хIари ауи аъарала дгIахIайгвыгIвуанта кIара ухIварагьи гьатахъымызтI, зымгIва йара ауасагьи йубун. Ауи зымгIвалагьи йлыцикIуан, ага лара апхIвысква йшырхIальу апшта ллахIвараква лымщахIарыгьи. ХIаргьи йхъа йчIвыхымкIва бзи хIибун», – йгIалгвалашвахитI атгIачва рпхIахIба Ломиа Асида.

АтгIачва апны асабиква гьдымрымаджьануазтI, ауаса ауи абзибари айгвыгIври ракIвын йгIазлыцIуаз. Тарба Нелли амацIаура бзи йылбун йгьи дзымацIауан, рмацIауырта апынгьи асупныкьква зымгIва дуквакI ракIвын. Ауаса йзаъаз дара атгIачва ракIвымкIва атдзы апны ауырата рзаъачвагьи – айхIарала акытква йрыуата Согъвым апны йапхьуз астудентква – бзазун.

ПщгIвысабичва зыгIзуз, асасчва йанакIвызлакIгьи йрайгвыргъьуз Нелли аршIыйара ахъазла заман лызгIауан, ансимшы закIы лгIвуан.

«ХIара аквцIага машинкакI хIыман апсуа бызшва йаквыргIапста (апсуа хIарыфква ракIвпI йыззылхIвауа – аредакция ррытаразга), йыздырхитI щымтала щажьыта ауи рымхIара апны ласылас дшаквцIуз шызгIалуз. УацIыхъван ауи компьютер лтахъхатI, сара ауи гьылзызымуазтI: лылаква йара ауасагьи бзита йгьрымбахуазтI. АсахIат а 9 даквшвауата ауи анхарта дцун, ауаъадза супныкькI азна фачIвы лрыхIазырныс дахадзун. Йара ауи насып змаз дпхIвысын, лтгIачва бзи дырбун, дыздгылаз ауыс бзи йылбун. АгIвгIвы Каверин Вениамин йажваква схъа йгIаташвахитI. Ауи йхIвун ага йбаргвызтынгьи бзи йбауа ауыс ахъазла заман зызгIауа агIвычIвгIвыс насып шйыму. Арата ажваква ауи лыхъазла йыргIвызшва йаъапI. Айсра акIвымзара ауи лацкIыс насып зму пхIвыс апсуаква дгьрыламызлушызтI», – лхIвитI ауысагIв лпхIа.

Апсны ауагIа руысагIв

ГIатгара змаз культура анхагIвы, Апсны агIвгIвчва р-АдкIылара йалаз Тарба Нелли «Алашара» журнал аредакция апны сквшы 20 райхIа дынхатI. Асквш 1988 агIан ауи Апнсы Асабиква рфонд гIанлыршатI, ауи уахьчIвагьи йынхитI: ан йгIаджвыквылцIаз ауыс налырдзахитI лпхIа Асида. Асквш 2005 агIан Тарба Нелли Гулиа ДырмытI йыхьыз зхъхIвалгIу АкъральыгIва ахча согIа гIалырттI, асквш 2009 Апсны ауагIа руысагIв хьзы гIалквнадыргатI.

Ауаса ауат артшхъвагаква, ачIахIраква рапхъа йлыргылуан ауи ауагIа луысаква дырзапхьарныс, ауат дыргIарныс насып Анчва йъагIалитыз. Ауи сквш 50 анылрыцкьа Чанба Самсон йыхьыз зхъу Апсны адрамтеатр апны гвыргъьара хъвлапын ду лзадыргалтI, ауи хъырхын йгIанхатI. Тарба Нелли йылчIархIуан, ауагIа апещ йгьыгIвнамшвузтI, ларгьи ауи атшын анасып дынкъвнагун.

ЛпхIа йшгIалгвалашвахуала, ауысагIв гвалата йлымаз, дзызхъвыцуаз, йцIыхъвахуз лысквшква зымгIва руацIагьи рахIа йылтахъыз ауысара йазынархаз айззаран. Ауаса лара сквшы 80 анылхъыцIуаз асквш Апсны апны алхраква акIвшунта ауысара заман гьырзазалымхтI. Тарба Нелли любилейдза мачIдзакI дгьнамихтI.

ЛпхIа йшылхIвауала, ужвы ауысагIв лтгIачва рахIа гвала дута йрыму Апсны апны йакIвшалауа, ауагIа апсуа уысара – апхIвыс уысарагьи алата – тшъахадыргIвазауа ахъвлапынква зымгIва рпны апсуа хIвсысаква йрыуата йапхъахауата йуысагIвхаз ран луысаквагьи шгалуш акIвпI. Йауа ухIварыквын, Делба Саида, Квициниа Гвында, СакIаниа Гвында, ТхIайцIыхв Заира, Барцыц Белла, ХIаджьымба Инна датшагьи ахIвссаква ргврыхвара ъарзыгIарбаз Нелли Золотинск йпхIа лбзирагьи щардата йалапI. Ауи ауат бзи йылбун йгьи йрыцылкIлун.

Тарба Нелли, ауи йбайу лыршIыйара, лыжвлара нхара, луагIа йрызлымаз абзибара рыхъазла, хIшгвыгъауала, ужвыгьи щарда ргIвуаштI. Ауи луысакви лпрози рсатырипхьадзагьи лбзазара шабгугьи йгIарылхIвитI джьабагIа щарда збаз лпсадгьыл Апсны йазлымаз абзибари лгвы ахьыгIи.