Трыквшта апсуа диаспора йрыуазаджву Бейгуаа Омар дангIадри амш йадахIвуата АААК ахабарргарта портал йадыргалтI зкъару йамайгьдзауата, йамайчуа зпсадгьыл йазынхуз ари агIвычIвгIвыс джьащахъва йгIайыквчважвауа агIвыра.

Капба Арифа

АтурыхдырыгIв-кIавкIаздырыгIв, абызшвадырыгIв, апублицист, ауысагIв, Трыквшта апсуа диаспора йрыуазаджву агIвычIвгIвыс лашара Бейгуаа Омар асквш 1901 июль а 1 атшын атрыкв кыт Ефтени Хаджис апны дйытI. Апсуа бызшвала, йара Бейгуаа йшихIвузла, ауи «Ашәы Ҳаџьы иқыҭа» - хIва йапхьун (апсуа бызшвала йгIаныцIитI «Ашвы ХIаджьы йкыт» - аредакция ррытаразга) йа «Ашәаа рқыҭа» (апсуа бызшвала йгIаныцIитI «АшваргIа ркыт» - аредакция ррытаразга). Ауи ашIыпIа Дюздже район йаланакIуан (Анкара утыцIта амараташварта хъатала уымгIвайсуазтын километр 240 бжьапI – аредакция ррытаразга).

Бейгуаа Трыквшта апны дйытI, дгIадзынгылтI, ауаса йткъвым ртурых цIолата йдыруан. Ауи апшта, апублицист, агIвгIвы Ахуба Джуми йари анайчважвуз араса йхIватI: «Саба йыхьыз БаирампI. Баирам йаба йыхьыз ХIасанпI. ХIасан йаба йыхьыз МаджпI. Мадж йаба Мамагвыл (Бейгуаа Омар йабаду йаба дйабан – аредакция ррытарзга) йайщчва йрыхьзын Шармат йгьи Сатанеи, ауат ахIчва ЧачбаргIа рбзазартагьи зны йагвыквстI».

Йпсадгьыл дачвыхъаран, ауаса йцриква дрылан

Асквшква 1877-1878 рагIан амхIаджьырква дрылата йцри кыт (ужвы ауи Абжьакъва ахьызпI) дтыцIтI Омар йабаду ХIасан. УахьчIвала Бейгуаа Омар йабадучва ркыт Абжьакъва Апсны Согъвым район йаланакIитI. Йара Бейгуаа Омар бзи йбун «Согъвым йауу апсуа» - хIва йхъа дапхьарныс.

ЗкьыгIвпхьадзара йнадзауата Согъвыми ауи ашIыпIакви йыртырцаз апсуаква амшынла атрыкв тшпы йнадзан Кефкен зхьзыз ахакв апны ахъвыхI йкIныцIтI. Йабгата йгIанхаз йрылан Омар йаба Бейгуаа Баирам йгьи Мкыд Шамха зхьзыз апхIвыспа.

Щарда йнамихуата ауат тгIачва гIандыршатI. Рпа Омар йыхьырцIатI. Ашвъаква йшгIархIвауала, ауи асквш 1899 агIан дйытI, ауаса йара Бейгуаа йшипхьадзауала, асквш 1901 агIан акIвпI дангIадри.

Омар данхвыцыз йгIашIарышвта йакъыль цIаран, абызшваква майрата йылайкIуан. Бейгуаа йбзазари йыршIыйари рырхъвыхыгIв ъаза, апублицист Папба (Туна) Махинур йшгIалылкIгIауала, «апсуа культури абызшви бзита йыздыруаз, апсуа бызшва цкьата, пшдзата йалачважвуз ауагIа йрылата йгIадзынгылуаз Омар, Анчва йбзирала, ауи бзита ййырдыртI».

АчкIвын абызшваква дшырзычпу гвы анарт апхъанчIви осман алфавитла апсуа гIвыра агIаныршара йадынхалуаз адгьа генерал Еффенди Рашиди ауи йхъапщыли ари ауыс жвыгIвсквша зныбжьыз Бейгуаа Омар дгIадыркIылтI. Ауаъа йнанаркIыта ауи нцIрата йымаз апсуа бызшви, афольклори, атурыхи дрыдынхалуа дгIабзазатI.

«Ауи апсуа бызшва адиалектква тшрыхайыргIвазатI, йгIайгвынгIвытI, ййырдырын йырхъвыхтI, - лгIвитI Папба Махинур. – Омар апсуа ажваква ййырдыруан, йалихуан: йгIарныцIуа, йшгIаншаз, анахьанат абызшваква рпны йызшIырпшу ажваква».

Бейгуаа Омар Дюздже апхьарта дгIалгатI, уадыргIвана трыкв лицейкI дыцIалтI, инженерта дгIалган ауи аъачIвагIала асквш 1964 агIандза дынхатI. Ауи анхара гIайпырамсуата, йацйырцауа цIолата дрыдынхалуан кIавкIаздырра, апсуа бызшва, афольклор, атурых, датшагьи нархара щарда. Ахуба Джуми йари райчважвара апны йшихIвауа апшта, йычва швабыж йтахун: уахъыкIи мышкIи апны хсахIаткI ахIа данымчвуаз аъан, йгIаншун данымчвдзузгьи.

«Апсуа» материалква рзыпшгIара

Бейгуаа Омар йкъальам йгIацIцIтI апсуа турыхи афольклори йгIарыквчважвауа нхара щарда. Апхьахьа дыздынхалыз нхара цIолата йалтI гIвтомкI йнадзауа «АгIвычIвгIвара цивилизация ангIаншуз апычIв заман знархару КIавкIаз адыррагIалцIыртаква». ЙбергьльыпI датшагьи нхаракI – акнига «Апсуа мифология – апхъанчIвидзумищтI?»

Ауи асквш 1971 агIан Астомбыль апны трыкв бызшвала йгIацIцIтI, ага цкьата йдырыргьи йцри апсуа бызшва йахъазымкIва гIарыпI, сирия бызшваква йгьи трыкв бызшва апхъанчIви осман чважваща.

Апхьахьа апсуа культура дазцIабыргын, абызшваква йымаджьащахъвата дрыдынхалуан, дамайчуата афольклори ауагIа цIаскви ййырдыруан. «Бейгуаа йкнигаква рпны йапхъала датша апсыуакIгьи йгIащтIийымхыз азцIгIараква гIащтIихуан, - йгIалылкIгIитI Папба Махинур. – Апсуа бызшва апхъанчIви бызшвума? Апсуаква рапхъанчIвиква апхъанчIвидза урымква, Египет, Мессопотамия абзазагIвчва рзаман йбзазузма?»

Бейгуаа Омар датшагьи йгIацIищттI суратла йадгалу Апсуа календарь, агIацIщтра йазирыхIазыртI хтомкIла йалу «Апсуа этимология ажвар» йгьи «Апсуа грамматика». Апхьахьа, апублицист Гожба Руслан дшхъвыцуала, Бейгуаа йынхараква сквшкъомкI рхъыцIыргьи апхьахьаква щарда йгIадрысабаплуштI, ауат йхIаракIу хвы рыквырцIуштI: ауат хвду зму дырра шIыц щарда рылапI.

Папба Махинур йшлыгIвуала, апхьахьа атурых знархару аматериалква ргIаура апны гIарып бызшва бзита йъайдыруаз гIайцхърагIун. Бейгуаа Омар Топкапы (Осман паштахIыгIва азаман ХIХ асквшышв аквтадза апаштахI йбзазарта хъадан, апаштахIыгIва андрыхъваша адуней рыцIа йпхатшу музейта йырчпатI – аредакция ррытаразга) дцунта Осман паштахIыгIва архивква дрыдынхалуан, Апсны йгьи КIавкIаз йгIарыквчважвуз аматериалква гIайауан, йырхъихуанта уадыргIвана йырхъвыхуан. Абарасамцара йгIайаутI VIII асквшышв амахIвыр – гIарып бызшвала йгIвыз ахабаргIвыра «Апсха Бата» (апсуаква рпаштахI Бата йгIайыквчважвауа) апны, йащтагIайуата йгIайнапIыцIашватI атрыкв журналква йгIарыквицIаз абаракъква рсуратква.

Бейгуаа йымаджьащахъван КIавкIаз шабгу йгIаквчважвуз агIвыраквагьи ахабарквагьи, ауат амараташварарта йгьи амарагIайырта къральква рпны йгIацIцIыз аальманахква, абиблиографияква, ажварква, антропология дыррагIалцIыртаква рпны дырзыпшгIун, йгIарыликIгIун.

Астомбыль йауаз апсуа йуысара

Датшагьи Бейгуаа Омар швабыж дхъызхуаз анархараква йрыуан ауысара. Ахуба Джуми йари райчважвара апны ауи йшихIвазла, жвыхвсквша дыртата уыса йыгIвуа далагатI. АнцIрала зпсадгьыл йакъвгу агIвычIвгIвыс йбампIагIвала йырчву ауысаква разкIкIра асквш 1990 агIан «Алашара» гIвырагIацIщтырта апны йгIацIцIтI. Ауи азкIкIра йахьзын «Астомбыль йауу апсуа йбжьы», ауи йгIаквшватI Бейгуаа Омар йцри апсуа бызшвала йгIвыз уыса щарда.

Бейгуаа Омар йуысара тынха запыт йыршIдырпшлитI апсуа литература апатриарх Гвлиа Дырмыт йуысара амотивква. Гвлиа дйапшдзата Бейгуаа Омаргьи афольклор турасква, аэстетика драргванпI, йуысаква йыртема хъадапI – йцри чIвыла азбампIагIвара.

Бейгуаа Омар йуысара амагIны рахIагьи йщтIызхуа ауи швабыж бзи йбуз, зпхыцIа дахъгвыргIвуз апсуа бызшвала йъагIву акIвпI.

АуысагIв йаджьаль шгIаргванхауа анйылайхIва данпсра йхъадаса йанырцIарныс уасйатта йчпан цри бызшвала арат асатырква йгIвытI: «Дыззыгуыкыз аҧсышәа ихчнызазааит наӡаӡа!» (апсуа бызшвала йгIаныцIитI – «Дъадзабгаз дызшIпссгIуз апсуа бызшва анцIрала йхъчнызтI!» - аредакция ррытаразга).

Йпсадгьыл апны

Асквш 1975 агIан Бейгуаа Омар Трыквшта апсуа диаспора агIащтийыгIвчва гвып ду дрылата Апсны дгIайтI. Ауи швабыж йымагIальаматта Апсны ажвлара уысхагIвчва, апхьахьаква, алитераторква дрынйатI, ареспублика акъалаква, акытква, «Рица» гвал гIамидатI, арасагьи йхIватI: Рица гвал зымбаз Апсны йаъамыз дигIвызапIхIва.

ЗапхъанчIви псадгьыл зыла йабаз Бейгуаа ауи гвышхвара ду гIайыланацIатI. Йаргьи бзи йбуз Апсны акъагIара знархараз йамайчра нхара атаджвыквицIахтI.

Ауи йаццауата йгIаргванхаз апсра знархараз ахъвыцраква, йхIвитI ауи Ахуба Джуми йари райчважвара апны, йзгIадыршIыцхтI ахрат йыцигарныс йтахъымыз дырра щарда. Ауи йгIалцIла гвжвайыгIва йыквта ауат йкнигаква йгIарыквицIауа далагатI.

Йара ауи айчважвара апны афилософия хъвыцраква гIайрахитI: йгIаликIгIитI апсуаква рбзазара йанакIвызлакIгьи йащтацауа архъвыхраквала йшалу: «Аԥсуа анцәа дишаны адәы дзықуиҵаз дԥишәаларц ауп, илԥха ҳамазааит, ҳашԥишәауа мацара ҳааиуеит» (апсуа бызшвала йгIаныцIитI – «Анчва апсуаква згIайшаз дашIамсуа йырхъвыхырныс ахъазла акIвпI. ЙанакIвызлакIгьи йхIымазтI Ауи йылпха! Ауи йырхъвыхраква рбзирала апхъала хIзымгIвайситI» - аредакция ррытаразга).

Асквш 1994 агIан Астомбыль апны Бейгуаа Омари Апсны ауагIа руысагIв Щынквба Баграти ранйара акIвшатI. Ауи анйара Апсны ателебара ажурналистква йхъырхтI йгьи Апсны атурыхи акультури хвы рзызбауа зымгIвагьи рхъа аладухитI. Апсны йапхъахуз апрезидент Ардзынба Владислав Григорий йпа Бейгуаа Омар йквнайыргатI йапхъахауа ахIагIара зму аорден «Ахьдз-апша».

Бейгуаа Омар сквшы 99 йныбыжьта асквш 2001 агIан адуней йхIваджьтI, нцIарата йымаз дъатаз Астомбыль апны дыцIарцIатI. Асквш 2013 агIан Репатриация ауысла акъральыгIва комитет агIаджвыквцIарала Бейгуаа Омар йыхьыз ахъагылата Согъвым апны йгIандыршатI агIвымакъраль апсуаква ртурых амузей. Апхьахьа дъадзабгаз адиаспора ртурых агIвра гватра ду азйыман йгьи ауат йрыуу ауысхагIвчва дуква щардагIвы рбзазара шакIвшаз даквчважватI.

ЙгIарысабапу алитература:

· Папба Махинур «Бейгуаа Омар йгIайыквчважвауа айчважвара»

· Апсуа биография ажвар