УыжвгIанчIви турыхдырыгIвчва щардагIвы йшырпхьадзауала, апсыуа революционерква социалист революция айгIайра гьакIвмызтI мурад хъадата йзыргвышхвуз, апсыуа къральыгIвара агIаныршара ъаргвалаз акIвын. Ари ажванахъа Эшба Ефремгьи йыквыргIапста йхIва йауаштI. АААК ахабаргарта портал абзагIвра йбергьльу ари агIвычIвгIвыс йгьи ареволюционер йгIайыквчважвитI.

Капба Арифа

Эшба Ефрем асквш 1893 мартI а 7 атшын Эшкыт йауаз агIмыста Эшба Алексей Зураб йпа йтгIачва рпны дйытI. Ефрем ахвыгIв сабичва рпны дайцIбадзан. Йаба пасата адуней йхIваджьтI, асабиква гIадзынзыргылуаз ран Апакидзе Марта Зураб йпхIа лакIвын. АхIбачва класскI ахIа йнамдзауата Бедиа кыт йтагылаз адиннкъвгара апхьарта апны йыцIан. Ауи асквш 1887 агIан ауагIа «апсыуа апхьарта абаду» – хIва йызпхьуз Эшба Фома Христофор йпа йгIахъитIытI.

Апхьара азгIашыкъра

Ефрем хвыц йныбыжьла апхьарта дшнармахвсызгьи йайщчва дрыццалунта апхьарасахIатква рпны дыгIвназлун. Йапхъахуз йарыпхьагIв Толорая Несторгьи Ефрем дрымзарархауа ныжьта апхьара дшазычпу гвы анайт дгьашIайымкIытI.

Эшба Ефрем жвсквша дыртан ран ачкIвынчва зымгIвагьи ауандыр йаквлырчIвата Согъвым ащхъа апхьарта (ужвы – Лакоба Нестор йыхьыз нкъвызгауа Согъвым ащхъа квтанай апхьарта № 10 – аредакция ррытаразга) йыцIалжьырныс йанылга. Ауи азаман ари апхьарта зымгIва йрагъьта йырпхьадзун, асабиква йрыуата Ефрем заджвыкI йакIвпI пычIв дырра бзи гIазырбата йзыцIалыз.

Ауи бзидздзата дапхьун, асквш 1906 апхьарта дгIалган Кутаиси йтагылаз агимназия дыцIалтI.

«Ефрем йыгIвзачва дызлагIарылхIвуз гьаъамызтI, ауаса апхьара дазычпан. Заджвы цхърагIара дахIвузтын зынгьи «момо» гьйымхIвузтI. ЙзачIв хачIвызлакIгьи майрата, гвынгIвырата йрайхIвуан. Кутаиси апны Ефрем музыкагьи тшадикIылуан. Агимназия оркестр апны кларнет дасуан», – йгIвитI Эшба йгIайыквчважвауа йбзагIвра апны апрофессор Дзидзариа Георгий.

Асквш 1909 агIан Ефрем атехIагIва згIва дцIнаргIван дарыкъарусызхьата Тифлис дцатI, ауаъа йапхъахауа ачкIвынчва ргимназия дыцIалтI. ЙтгIачва рахьыла цхърагIаракIгьи гьгIаймадзузтI, апхьара йахъазымкIва йхъамальгьи йара-йара йбахра атахъхун. Ауи арыпхьара уыста йчпатI – апхьагIвчва архъвыхраква йырзирыхIазыруа далагатI.

Тифлис апны Эшба Ефрем йхъвыцща ареволюция йазынархата йщаквгылуа йалагатI, йыгIвзачви йари алитература гIальаматра азрымазшва йайззунта ареволюция знархару ачважвараква акIвдыршун. Ефрем ауатква дрылата йанырдыр стипендия гьгIайырымтхтI, ауаса йдырра цIолаква дгIапшцIыргун. Асквш 1913 агIан Ефрем хьапщ медальла агимназия дгIалган Москва ауниверситет аюрист факультет дыцIалтI.

Москва ауниверситет йгьи ареволюционер гвыпква

Йавтобиография апны Эшба Ефрем йшгIаликIгIазла, асквш 1814 агIан абольшевик партия далалтI. Москва ауниверситет (ужвы – Ломоносов М.В. йыхьыз нкъвызгауа Москва акъральыгIва университет – аредакция ррытаразга) апны дапхьауата ауи мадза-мадза тшазызкIкIуаз амарксист гвыпква дрыла джьгарта дынхун, хьыз мадзагьи йыман – «Мотылёк» – хIва.

Асквш 1916 мартI мыз агIан Ефремгьи ауи йыгIвзачвагьи гвыпкI йнадзауата йыркIытI «ареволюция уысква джьгарта йъарылаз ахъазла», ауаса сентябрь мыз агIан ахIаквымхарта рщаквыргылрала йгIауырщтхтI йызладыркъванчаз шахIатлыкъла йырзымрыбагъьауата. Эшба Ефрем йыгIвзачва ркьангьашрала Москва дтыцIын дджвыквылтI, Трапезунд (ужвы – «Трабзон» – хIва йызпхьауа – аредакция ррытаразга) дцан инженер уыхвартакI апны нхагIвчва гвыпкI друнашвачпагIвта дынхауа далагатI.

Эшба Ефрем дъацалакIгьи абольшевик партии ареволюция хъвыцракви дрызгIашыкъын. Ауи ашвхIаусыгIвала дъанызлакIгьи йыщта нкъвырцун. Трапезунд дтыцIхын Батум дталхтI, араъа ауи гIвыма хьзы нкъвигауата дшбзазуз бергьльыпI. Ауаъа дшаъаз Москва ауниверситет дшгIацIырцазла йгIарщтийыз ашвъа йадзатI.

Ареволюция йгьи ахъахвитра

Асквш 1917 йгIаншаз ареволюция апхъала Эшба Ефрем йцри Апсны дцахын ареволюция уысква йырхъйауа далагатI. Асквш 1917 май мыз агIан Эшба РСДРП(б) (Россия абольшевикква рсоциал-демократ партия – аредакция ррытаразга) Согъвым ашIыпIа комитет даунашвачпагIвта далырхтI, уадыргIвана анхагIвчва рсовет даунашвачпагIвхатI.

Асквш 1917 йгIашIарышвта асквш 1921 агIандза Апсны апны аменьшевиккви абольшевиккви ахъгалра йъадзазабакIуаз Эшба Ефрем абольшевикква унашва рхъызцIуз Лакоба Нестор дйыцIагылан. Апрофессор Дзидзариа Георгий дшхъвыцуала, йалкIгIата ауи азаман Эшба йгIайырбатI адгалра уысква дшырзычпу.

Асквш 1921 мартI мыз агIан Апсны ареволюционер хъадаква – Эшба Ефрем, Лакоба Нестор йгьи Акиртава Николай Москва Ленин йзырщтитI Согъвым анхагIвчва рбаракъ къапщ шахъадздыргылыз. УыжвгIанчIви турыхдырыгIвчва щардагIвы йшырпхьадзауала, апсыуа революционерква социалист революция айгIайра гьакIвмызтI мурад хъадата йзыргвышхвуз, апсыуа къральыгIвара агIаныршара ъаргвалаз акIвын.

Асквш 1921 мартI а 28 атшын Орджоникидзе Серго дакIвыршагIв хъадата Эшба Ефремгьи дызлаз Грузия йгьи Апсны рщтийыгIвчва гвыпква алата РКП(б) а-ЦК а-Кавбюро (Россия абольшевикква ркоммунист партия аквта комитет а-КIавкIаз бюро – аредакция ррытаразга) ауысхагIвчва райззара адыргалтI.

Айззара рщаквыргылрала йгIаншатI зхъа йахвиту Апсны совет социалист республика. Эшба, Лакоба йгьи Акиртава ари ащаквыргылра ахабар йтарымщахIауата зынла Кремль йырщтитI. Ауат йшгIадырбазла, «зхъа йахвиту Апсны совет социалист республика агIаныршарала Октябрь революция ду ауагIахъа хвыцква зырлыгуа агIвымакъраль империалистква удын шIыц рыквнацIатI».

Эшба Ефрем йтгIачва

Асквш 1922 агIан Эшба Ефрем Грузия социалист республика аюстиция аминистр йъанатIа даддыргылтI. Ауи атлахан пхIвыста дгIайгхьан зпшдзарала Тифлис апны йбергьльыз, апхъазаман акъраль аунашвачпагIвчва йдрыхIарамта КIавкIаз мчыла йгIарщтийыз аурышв генерал йпхIа Щигровская Мария Владимир йпхIа.

Абар ауи Эшба Ефреми лари ранйара шгIалгвалашвахуаз: «Ефреми сари Совнарком апны хIабадыртI, ауи ужвы апионерква ртдзы ъану апны йаныргIалын. Ефрем йыла йыхьуанта кIас квайчIва тшыткIла йшIайхIвун. ЙхIальла дпхащагIвын, дмычIвын. Йджьасщун швара зымдыруаз ари ареволюционер апхащара йгIалихта йчвала данкъапщхуз. ХIабадырра рыцIа-рыцIа йцIолахун. Сара ауи йынкъвигуз аъадаб анысла дсгвапхун. Зны Ефрем Апсны ссасырныс сирайгватI. Асквш 1921 август мыз агIан Ефремгьи, Агниашвили Пётргьи саргьи Согъвым хIцатI. Ауи асхъан йари сари рыцIагьи хIаргванхатI, акъвыцIхра шхIзымчхIахуаш гIахIгвынгIвын унагIвара хIалалтI. Ефрем дхъапщыла гвапан, асабиквагьи дрызбзийын».

Асквш 1924 агIан Эшба Москва апны апрофессура къапщы ринститутхIва йызпхьуз дгIалган йтгIачвагьи йыцта Лондон дырщтитI, ауаъа Россия ахвгIахвтра уысхарта ахъвшара даунашвачпагIвын. Эшба Ефрем йхъапщыла йшылхIвузла, Лондон апны ауат сайырта йбзазун: «Лондон хIантабзазуз анхара амщтахь хIацыта щардала амузейква, апаркква, асурат гIарбартаква гIамыгIдун. АгIвыджьгьи ангьльыз бызшва хIалачважвунта акъала майрата тшахахIыргIвазун. ХIыпхIчва Марини Лизи тIакIв йанрылахIа Ефрем йгвапхауата щардала книга дырзапхьун, агIахIвахра джьащахъваква алайцIунта йрайхIвуан. Асабиква швабыж бзи йырбун раба йыцта йгIамдарныс».

АуыжвгIанчIвиква рхIваща Эшба Ефрем гIамта айшысла ачын хIагIаква йкIытI. Лондон дангIайх амщтахь Америка апны Амторг (Совет Россия ангIанша йапхъахуз асквшква рагIан совет-америка хвгIахвтра атшауацIыхра уысква рырхъйара зхъвдаквцIарата Америка апны йгIандыршаз акционер жвлара – аредакция ррытаразга) аинспекция даунашвачпагIвта дынхатI, дбзазатI, уадыргIвана асквш 1935 агIандза СССР а-Наркомвнешторг (агIвыма къральква хвгIахвтра рыцынкъвгарала ауагIа комиссариат – аредакция ррытаразга), Наркомтяжпром (архарджьра хIатла ауагIа комиссариат – аредакция ррытаразга) рпны аъанатIа дуква нкъвигун.

Щра йыквырцIатI

Арепрессияква ртлахан Эшба Ефрем анахьанат акъральыгIва уысхагIвчва дуква рапшта Сталини Берии агъата дырчпатI. Ачвгьахара уыс мцкIы ласдза йадыргалтI: атроцкист (Троцкий Лев марксизм атшауацIнарыхрала йхъвыцща йацызкIыз – аредакция ррытаразга) адкIылара мадза далата акъраль йапшIагылуа ауысква джьгарта йырхъйауата, Англия апшыхвра къвырльыкъвхартаква мадза-мадза дырзынхауата ддыркъванчатI

Асквш 1936 агIан Эшба Ефрем дыркIын Москва апны Бутыр тутанакъ дтадрышвтI, уадыргIвана Владивостокла, Магаданла дыргатI. Йбергьльыз датша хабаркI йшгIанахIвузла, асквш 1939 агIан ауи Грозный дырщтита, ауаъа щра йыквырцIата акIвын йшырпхьадзуз. Ауаса йхъвади ъацIаз заджвгьи тамамта йгьйымдыруазтI. Эшба Ефрем йпхIа, йбергьльу апсыуа скульптор Эшба Марина лаба йхъвади асаба йцри псадгьыл Апсны йъацIарымцIахыз лбзазара анцIрала йалу рыцхIагIата йылпхьадзун. Марина Ефрем йпхIа данпсы амщтахь Эшба Ефрем йнышвынтара дазыпшгIауа дджвыквылтI йпхIа лпа амузыкант, арыпхьагIв Абрамян-Эшба Виктор. Щарда мцIуата йбергьльу апсыуа революционер йнышвынтара Москва апны йгIараутI.

«Сани саби й-90-хауа асквшква рагIан КГБ ршвъаква йшгIарнырхызла, Эшба Ефрем Москва апны дырщытI, Бутово йа Коммунарка кыт апны йаныргIалу арепрессия йалашваз рнышвынтаракI апны дыцIарцIатI. Сара Коммунарка апны санца абльын апны 6000 райхIа йнадзауата йаныз ахьызква йрылата ауи йыхьызгьи збатI – ауаъа йанын араса: Эшба Ефрем, асквш 1939 апрель а 16 атшын дпсытI», – йхIватI Эшба Ефрем йпхIа лпа Абрамян-Эшба Виктор.

Асквш 2018 октябрь мыз агIан Коммунарка кыт НКВД аполигон апны Эшба Ефрем йчвахъабага бльын гIахъыртIытI.

ЙгIарысабапу алитература:

  • Апсыуа биография ажвар.
  • Дзидзариа Георгий йбзагIвра «Эшба Ефрем».