Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет аҟны имҩаԥысит абаза ҩыра 90 шықәса ахыҵра иазкыз ахәылԥаз
Амра Амҷԥҳа
Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет ахыбраҟны, афилологиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат, апоет, арҵаҩы Владимир Анқәаб ихьӡ зху акабинет аҟны имҩаԥысит абаза ҩыра 90 шықәса ахыҵра иазкыз ахәылԥаз.
Акабинет ахылаԥшҩы, аԥсуа бызшәа акафедра арҵаҩы еиҳабы Ахра Анқәаб иазгәеиҭеит ахәылԥаз амҩаԥгаразы ари аҭыԥ алхра машәырны ишыҟамлаз: аԥсуа университети абаза ҵарауааи русеицура ҩаԥхьа ахы акит 2018 шыҿкәсазы Владимир Анқәаб ииубилеи иазкыз агәалашәаратә усмҩаԥгатәқәа раан, иара илагала дууп аешьаратә жәларқәа реимадара аиҭашьақәыргылараҿы.
Акабинет ахылаԥшҩы еиҭеиҳәеит Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет афилологиатә факультет азанааҭқәа ҩба рыла «Аԥсуа бызшәеи алитературеи», «Аԥсуа бызшәа иаԥсыуам ашколқәа рҿы» 30 шықәса раахыс абаза бызшәеи алитературеи ишахысуа. Ҳазҭоу ашықәс жәабранмзазы арҭ азанааҭқәа рыла аҵара зҵо астудентцәа раԥхьаӡа акәны абаза бызшәала «Адиктант ду» аҩра рхы аладырхәит, уи мҩаԥысуан Ҟарачы-Черқьестәыла, абазақәа ахьынхо Урыстәыла егьырҭ арегионқәеи рҟны, иара убас Ҭырқәтәыла.
«Аҩбатәи, ахԥатәи акурсқәа рыстудентцәа шықәсыки бжаки рыбжьара абаза бызшәеи алитературеи рҵоит. Ари аамҭа иалагӡаны абызшәа нҭырҳәцааны ирызҵоит ҳәа ҳазҳәом. Арҭ амаҭәарқәа залагалоу астудент дазҿлымҳахарц азоуп, уи абызшәа агьама икны, аинтерес иоуны анаҩс ихала идыррақәа еизирҳауа далагарц, ма аҭҵааратә ус инапы алаикырц азыҳәан», – иҳәеит Ахра Анқәаб.
ААУ ахԥатәи акурс астудентка Милана Гыцԥҳа ҳазҭоу аҵарашықәс азы абаза бызшәа аҵара далагеит. Лара игәалҭеит абаза бызшәеи аԥсшәеи даараӡа ишеизааигәоу.
«Абаза бызшәа иаршаҳаҭуеит аԥсуа-абаза жәлар ҳмилаҭтә акзаара. Аиԥшымзаарақәа усҟак идуӡам, ҳара еилаҳкаартә ҳаҟоуп абаза иажәаҳәа. Абызшәа ианыԥшуеит ҳзеиԥш ҭоурых. Сара даара сеигәырӷьоит абас иҵаулоу абызшәа аҵаразы алшара ахьсымоу», – лҳәеит аҭыԥҳа.
Аконференциа аартуа, афилологиатә факультет адекан Баҭал Хагәышь Ҟарачы-Черқьестәылантә иааз асасцәа аԥсшәа реиҳәеит: еицырдыруа абызшәадырҩы, апрофессор, Ҟарачы-Черқьестәыла ажәларқәа рбызшәақәа рыҭҵааратә центр адиректор Сергеи Паз, иара убас Черқьесск иҟоу ИАЕ «Алашара» аҟәша анапхгаҩы Мураҭ Мыкәа.
«Бзиала шәаабеит ҳәа шәаҳҳәоит, акыр иаԥсоу ҳасасцәа! Аха шәара шәсасцәаӡам – ҳашьцәа шәоуп. Шәареи ҳареи ашьха ҳабжьоуп, аха шьала-дала, ҭоурыхла еибатәу ҳауп. Жәларык ҳауп. Шаҟа ҳаиҿцаауа, ҳаибабо аҟара ҳаизааигәахалоит, ус анакәха аԥсҭазаара иҳаԥнагало ауадаҩрақәагьы еиҳа имарианы ҳаицырхыслоит», – ҳәа агәра ганы иҳәеит адекан.
Ахәылԥаз амҩаԥгаҩцәа – астудентцәа Сабыд Агрбеи Альбина Ҳаџьымԥҳаи абаза ҩыра ашьақәгылара иазкыз ажәахә рыманы иқәгылеит, дара еиқәырԥхьаӡеит ари атема аҭҵаара аханатә иаԥшьызгаз, иахьгьы иаҿу аԥсуа, абаза ҵарауаа хатәрақәа рыхьӡқәа. Абаза бызшәа иахысуа астудентцәа ажәеинраалақәа ирыԥхьеит, абаза бызшәала ашәа рҳәеит.
Апрофессор, Ҟарачы-Черқьестәыла ажәларқәа рбызшәақәа рыҭҵааратә центр адиректор Сергеи Паз абаза ҩыра аԥҵара аҭоурыхи уи ашьақәгылареи ирызкыз инарҭбаау алекциа даԥхьеит, дырзааҭгылеит абаза бызшәаҭҵаараҿы иҟоу агипотезақәеи ишьақәырӷәӷәоу афактқәеи. Иахьазы ахархәара змоу абаза алфавит рыдыркылеит 1938 шықәсазы, акириллица шьаҭас иамоуп, 71 нбан еиднакылоит, аха акириллица шьаҭас измаз раԥхьаӡатәи абаза алфавит аԥҵан уи аԥхьа, 1932 шықәсазы. Аҵарауаҩ иазгәеиҭеит иарбанзаалак ажәлар аҭоурых аҟны аҩыра ацәырҵра аҵак дуӡӡа шамоу, избан акәзар аҩыра абзоурала еиқәхоит амилаҭ, уи акультуреи, аҵас-қьабзқәеи, абызшәеи ирызку, хәы змаӡам адыррақәа.
«Иахьа иаҳзымдыруа аӷьырак ҳдыруазар ҟалон 200-500 шықәса раԥхьа аҩыра ҳаузҭгьы, аҭоурых, акультура, мамзаргьы иара абызшәа ахаҭа иазкны. Аҩыроуп еиқәзырхо арҭ адыррақәа. Уи абызшәа аконсервациа азнауеит. Аҩыра иҵегь заа иҳаузҭгьы абаза бызшәеи аԥсшәеи иаҳагьы ишеизааигәаз еиқәхар ҟалон. Ацәажәаратә бызшәа лассы аҽаԥсахуеит, еиҳаракгьы афонетикеи алексикеи. Уажә иаҳҳәап, иҟоуп ашьхарыуа диалект – аԥсшәеи иахьатәи абаза литературатә бызшәеи ирыбжьаратәуп ҳәа ззуҳәаша. Абаза бызшәа афонетика аҿиашьа анҭуҵаауа иубоит, анкьа иаҳзеиԥшыз х-шьҭыбжьык, абызшәа аҽанеиҩнаша, 12 шьҭыбжь ҿыц шырхылҵыз. Убри ала иаҳҳәар ҳалшоит ажәаҳәа ирласны аҽаԥсахуеит, абызшәақәеи адиалектқәеи доусы рҷыдарақәа шьҭырхуа иалагоит ҳәа», –аинтерес зҵоу аҿырԥштәқәа ааигеит Сергеи Паз.
Ахәылԥаз ахыркәшамҭаз уи алахәцәа иддырбеит абаза бызшәала иҭыху раԥхьаӡатәи афильм «Хҩык аишьцәа», уи режиссиорс дамоуп Аслан Аԥса, иагьҭыхуп иара ажәлар рлакә «Хҩык аишьцәа аҭауад дшыржьаз» амотивқәа рыла. Ари алакә иҳаҩсыз ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рзы Ҭаҭласҭан Ҭобыль иҩит абаза жәлар рлакәқәа ирҿырԥшны.
Асахьаркыратә фильм дахцәажәо, Черқьесск иҟоу ИАЕ «Алашара» аҟәша анапхгаҩы Мураҭ Мыкәа иазгәеиҭеит, иара шҭыхыз Адунеизегьтәи аԥсуа-абаза конгресс Иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩы, амеценат Мусса Егзакь иаԥшьгаралеи игәаԥхаралеи.
«Иҭабуп ҳәа иасҳәарц сҭахуп Мусса Егзакь абаза бызшәала абри еиԥш аалыҵ ахьҳауз. Ҳара ҳҽазаҳшәоит абаза бызшәа аларҵәаразы иҟоу ахырхарҭақәа зегьы рхархәара, аха убри аан иахьатәи ҳаамҭа иақәшәо ашьаҿақәагьы ҟаҵалатәуп. Иҳәатәуп, аинтернет, авидео иахьазы ирылшо акырӡа иаҳа ишырацәоу ашәҟәқәа раасҭа. Афильм иалшоит абызшәа, акультура, аҭоурых уҳәа ахәаԥшцәа рызнагара, аҳәаанырцә инхо ҳџьынџьуаа рҟынӡеиԥш егьырҭ амилаҭқәа рҟынӡагьы», – иҳәеит Мураҭ Мыкәа.
Иара иазгәеиҭеит, афильм аус адызулоз зегьы хәыда-ԥсада ари аус аҽалархәра ишазыразхаз.
«Аиҿкааратә усқәа рзы иазгәаҳҭаз аԥара ҳаман, аха иҳацхраауаз рхазы феидак иамыҳәеит. Афильм ауаа рацәа алахәуп – актиорцәа, амилаҭтә ансамбльқәеи егьырҭ аколлективқәеи рҟынтә акәашацәа, ақыҭауаа. Абазақәа рынахысгьы ҞЧА инхо егьырҭ амилаҭқәагьы ҳацхраауан афильм аҭыхраҿы, аҟарачқәа, ачерқьесцәа, аурысқәа, анагаицәа, нас урҭ ртеатр атруппақәа. Абасала амилаҭрацәа злахәу афильм аԥҵахеит абаза бызшәала, зегь реицхыраара иалҵшәаны», – ҳәа далаҽхәо иҳәеит «Алашара» анапхгаҩы.
Ари афильм Аԥсны изырбаз абаза ҩыра 90 шықәса ахыҵра иалахәыз мацара роуп. Уи макьана ахәаԥшцәа рахь ицәыррымгаӡацт Абазашҭаҟынгьы: зны афестивальқәа ирхысроуп, Ҟарачы-Черқьестәыла апремиера азԥхьагәаҭоуп нанҳәамзазы.
Ахәылԥаз аҳәаақәа ирҭагӡаны Владимир Анқәаб ихьӡ зху акабинет аҟны иӡырган 2018 шықәса инаркны 2022 шықәсанӡа Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университети Абазашҭеи реиҿцаара апроект атәы зҳәо афотоцәыргақәҵа, аԥсшәеи абаза бызшәеи реигәыцхәра аҭҵаара иазку ашәҟәқәа.
Ҳазҭагылоу аглобалиазациа аамҭазы еиуеиԥшым акультурақәеи абызшәақәеи ӷәӷәала ианеиныруа, ахатәы бызшәа аспециалистцәеи, амилаҭтә университетқәеи, ауаажәларратә еиҿкаарақәеи иҷыдоу азҿлымҳара арҭоит амилаҭ рбызшәа аиқәырхара азҵаара.
Ахатәы бызшәа аиқәырхареи арҿиареи – АААК аусура ахырхарҭа хадақәа иреиуоуп. Адиаспора ахьынхо атәылақәеи, Урыстәылеи, Аԥсни лабҿабатәи, адистанциатә бызшәатә курсқәа реиҿкаара анахыс, Аконгресси ИАЕ «Алашареи» абызшәазы аекспертцәа алархәны хыԥхьаӡара рацәала еиуеиԥшым апроектқәа мҩаԥыргеит, ҳаамҭазтәи аформатқәагьы ахархәара рыҭаны. Арахь иаҵанакуеит иҿыцӡоу аметодикатә цхыраагӡақәеи аметодикақәеи раԥҵара, авидеоурокқәа рҭыжьра, аԥсышәалеи абаза бызшәалеи ашәақәа рҭаҩреи раларҵәареи, амультфильмқәа реиҭагара, абаза хәыҷбаҳча аусура аларгара, абаза бызшәала асахьаркыратә фильм аҭыхра уҳәа убас иҵегь.
шәҭалароуп, ма шәыҽҭажәыҩроуп.