Адунеизегьтәи-аҧсуа абаза конгресс ашьаҭаркыҩцәа ируаӡәку Тарас Шамба диит ҧхынгәы 29, 1938 шықәсазы. Жьҭаара 13, 2020 шықәсазы иҧсҭазаара далҵит.
Арифа Қапԥҳа
Аԥснытәи, Урыстәылатәи ауаажәларра-политикатә усзуҩ Тарас Шамба, Адунеизегьтәи аԥсуа-абаза конгресси, Москватәи аԥсуа диаспореи рхыҵхырҭақәа рҿы игылаз уаҩуп. Иџьабаа рацәоуп абаза жәлар реидкылареи реизааигәатәреи аус аҟны.
Тарас Шамба диит 1938 шықәса, ԥхынгәы 29 рзы, Аԥсны зҽаԥсазтәыз азиндырҩы Мирон Шамба иҭаацәараҿы. Еиуеиԥшым ашықәсқәа рзы Мирон Шамба аус иуан прокурорс, ӡбаҩыс, Иреиҳаӡоу аӡбарҭа Ахантәаҩыс, Аԥсны адукатцәа Рхеилак аиҳабыс. Иԥшәмаԥҳәыс Лидиа Ешԥҳаи иареи ирааӡеит ҩыџьа аԥацәеи -- Тараси Сергеи, рыԥҳа Еҭери.
Иқәыԥшраан дзызҿлымҳаз
Тарас диит Аҟәа, аха иаб иусура иахҟьаны, рҭаацәара акырынтә рынхарҭа ҭыԥқәа рыԥсаххьан. Зынӡа ҳәа Аҟәа инхо ианалага аамҭазы Тарас аиҳабыратә классқәа рҿы дтәан.
Тарас Мирон-иԥа иашьа Сергеи Шамба (аԥсуа политикатә, ауаажәларратә усзуҩы, еиуеиԥшым ашықәсқәа рзы – Аԥсны аԥыза-министр, Аԥсны адәныҟатәи аусқәа рминистр – аред.), еиҭеиҳәоит: «Ҳара ҳанхон Аҟәа, уажәы асасааирҭа «Леон» ахьгылоу аҿаԥхьа. Ҳаҩны есқьынагьы ауаа рацәаҩын, Тарас иҩызцәа лассы-лассы имҩахыҵуан. Исгәалашәоит раԥхьатәи амагнитофон анааҳхәаз, усҟантәи аамҭаазы уи аҩыза змаз даараӡа имаҷҩын. Уи адагьы, ҳара ҳмагнитофон акы иаламҩашьо иҟан: апластинкақәа рыдагьы, иара убасгьы «абабинақәагьы» агон (амхылдызтә цаха змоу «акатушкақәа» – аред.), урҭ апластинка аҭыԥ аҟны еихаргыланы иаҭатәын. Амагнитофон иахьӡын «Ельфа».
Шамаа рҭаацәара ахьынхоз аҩны аӡиас Басла аҟәара ихықәгылан уҳәар ҟалоит, убас аӡы иазааигәан. Екатерина Бебиаԥҳа лдырраҭара «Аеҵәақәа рахь игоу амҩа лаша. Тарас Шамба» ҳәа хьӡыс измаз аҟны Тарас Мирон-иԥа ихаҭа абас еиԥш игәалаиршәоит иқәыԥшра шықәсқәа: «Ара иҟан даараӡа ибзиаз анышьтә аангыларҭа. Иаҳгон ааба ма жәаҩа жәҩа змаз анышь, уи ҳақәтәаны аӡиас ала амшын ҳхылон. Убас ала аԥратәи, ажәҩаҵшьратәи аспорт хкқәа ҳҽырзыҟаҳҵон. Иара аҩны иацәыхарамкәагьы игылан аспорт ахан, уаҟагьы еиуеиԥшым аспортхкқәа ҳҽырзыҟаҳҵон. Сара исымоуп аспорттә ҟазара ҩаӡарақәа быжьба, аха урҭ мариала исмоуӡеит, иааиԥмырҟьаӡақәа аҽазыҟаҵарақәа сырҿын: ҽнак ашьха саҿалон, адырҩаҽны –амшынаҿ сӡысуан».
Иашьа изы акумир
Тарас, Сергеи 13 шықәса рыла диеиҳабуп, убри иахҟьангьы аишьцәа азеиԥш хәыҷтәы хәмаррақәа рымаӡамызт, аха ус шакәызгьы, Сергеи изы иашьеиҳабы ианакәызаалак ҿырԥштәыс дыҟан.
«Тараси иҩызцәеи есымша акы рхәыцуан, рыкәша-мыкәша ахҭысқәа еилашуан. Сара сзы дара Аԥсны аҿартә елитас иҟан, урҭ среиԥшны сҟаларц сҭахын, – иазгәеиҭоит Сергеи Шамба. – Сандуха, аполитикатә зҵаарақәа ҳрылацәажәо ҳалагеит. Уи зегьы, ҳәарада, амчхара сынаҭон, лассы-лассы ажәлар ахьеизоз афилармониа саҭаауан (араҟа зыӡбахә ҳәоу, аԥсуа жәлар рмилаҭтә-хақәиҭратә қәԥара амчқәа рыла еиҿкаахоз акциақәеи, аизарақәеи роуп – аред.). Уи нахыс саргьы сгәы иҵхон амилаҭтә-хақәиҭратә ҵысра ишьҭнахуаз азҵаарақәа, раԥхьаӡагьы иргыланы ҳажәлар зыниоз аиашамрақәа. Сгәы иаанагоит, сашьа иҟнытә исоуоз анырра иабзоураноуп аҭоурыхтә факультет сышҭалазгьы ҳәа».
Аҟәатәи ажәабатәи Ашьхаруыаа рышкол даналга ашьҭахь, адырра ҵаулақәа змаз, зыхшыҩ бзиаз, зықәлацәа ирылукаауаз Тарас Шамба дҭалоит Москватәи аҳәынҭқарратә университет азиндырратә факультет. Дшыстудентыз Москва еиҿикаауеит раԥхьаӡатәи аԥсуаа рхеидкыла. Уи аиҿкаара аԥсуа ҿартә центрк аҳасабала аус ауан, иагьаҭаауан аԥсуа жәлар рзинқәа ҳаԥхьаҟа изыхьчараны иҟаз аӡәырҩы.
Астудентреи аидгьылтәреи
Раԥхьатәи аԥсуаа реиԥыларақәа мҩаԥсыуан Горки ихьӡ зху Алитературатә институт аҟны, урҭ аамҭақәа рзы уа аҵара рҵон ҳаамҭазтәи аԥсуа шәҟәыҩҩцәа аӡәырҩы.
Урҭ аамҭақәа игәаларшәо Тарас Мирон-иԥа иара изку адырраҭараҿы иазгәеиҭоит: «Усҟан уа аҵара зҵоз Алиоша Гогәуеи (еицырдыруа аԥсуа шәҟәыҩҩы – аред.), Володиа Анқәаби (еицырдыруа аԥсуа поет, афилолог, арҵаҩы – аред.) сареи, аинститут азеиԥшнхарҭаҿы есымза еиҿаҳкаауа ҳалагеит аизарақәа, аректорат аҟны ирдыруан аԥсуаа реиқәшәарақәа шымҩаԥысуа атәы. Темас еснагь иҳаман: Москва иаҭаауаз ашәҟәыҩҩы иҩымҭак аалхны алацәажәара, автор ҳара ҳахь ааԥхьара иаҳҭон. Анаҩс, иара иаԥҵамҭа иаҿырԥшны Аԥсны аҭоурыхи, акультуреи, абызшәеи ҳрылацәажәон, иара убасгьы ишьҭаҳхуан ахатә журналқәеи, агазеҭқәеи, ателехәаԥшреи раԥҵара шхымԥадатәиу азҵаарақәа».
Убри аԥсуаа рхеидкылоуп нас-нас иагьызхылҿиааз ҳаамҭазтәи Москватәи аԥсуа диаспора. Тарас Шамба инеиԥынкыланы акыршықәса адиаспора дахагылан, уи имаҵураҿы Беслан Агрба диԥсахаанӡа.
«Сара исымоуп схатәы мҩа»
1973 шықәсазы Тарас Шамба дҭалоит Акоммунисттә Партиа Ихадоу Акомитет иатәыз ауаажәларратә ҭҵарадыррақәа ракадемиа. «Уаҟа иҵара аныхиркәша ашьҭахь, – игәалашәоит иашьа, – Аԥсныҟа дхынҳәыр акәын, аха аректор дааԥхьаны ус иеиҳәоит: Аԥсны уцар, уа ԥхьаҟатәи аԥеиԥш умаӡам, ақырҭуа политикцәа рзы уара ԥсыуа националиступ, ара уаанхар еиҳа еиӷьуп ҳәа. Насгьы академиаҟны аусурҭа ҭыԥ идигалоит».
Уи аамҭазы Тарас имаҭәақәа еидикылахьан, иҭаацәара аҩныҟа ихынҳәра иазыԥшын. Иан абас еиԥш агәаанагара лыман: адәныԥссаҩыс дҟаларгьы, иара иԥсадгьыл ахь дхынҳәыр акәын ҳәа. Аха лыҷкәын ихәыҷра аахысгьы иара итәала акәын зегь шыҟаиҵоз.
Убас, ажәабатәи Ашьхарыуаа рышкол аҟны аҵара иҵонаҵы, Тарас ихы алаирхәуеит «Маи 1» аныҳәа иазкыз апарад – Аԥсны аԥхьагылаҩ, 1937 шықәсазы арепрессиан иршьыз Нестор Лакоба ифотосахьа кны. Уи аамҭазы Нестор Лакоба ихьӡ дыриашахьан, аха амилаҭтә фырхаҵа ифотосахьа кны апарад аҟны ацәырҵра протестк иаҩызан. Акласс аҿы аԥхьагылаҩс иҟаз арԥыс, ҳәарада, иҩызцәа адгылара ирҭеит, аха уи аамҭазы иаб иаарласны изынарыцҳауеит иҷкәын апарадтә ныҟәара «даԥырхагахарц» игәы ишҭаз. Мирон Шамба, апартиаҟны аус ицзуқәоз џьоукы иманы аҩныҟа дааит, иҷкәын иааирԥшыз ахаԥызаразы диацәажәарц. Аха аҷкәын, дҭынчӡа, убасҟангьы хаҵаҵас инақәырӷәӷәаны ус иҳәеит: «Сара исымоуп схатәы мҩа, уара иумоуп ухатәы, суҳәоит, усԥырхагамхан».
Тарас Шамба даанхоит Москва, академиаҟны аусура далагоит. Уаҟа иара арҵаҩы инаиркны аҳәынҭқарраргылареи азини ркафедра апрофессор иҟынӡа акариератә мҩа данысуеит. Ихьчоит акандидаттә диссертациа, уи темас иаман – «Азинхьчаратә усбарҭақәа аҳәынҭқарратә системаҟны». Анаҩс, 1995 шықәсазы ихьчоит адоктортә диссертациа – «Адемократиеи азинеиҿкаареи асоциалисттә уаажәларраҟны» ҳәа хьӡыс измаз.
Аҵарауаҩ, азиндырратә ҭҵаарадыррақәа рдоктор Тарас Шамба – ауаажәларратә академиақәа ааба дракадемикуп. 2002 шықәса инаркны 2008 шықәсанӡа аус иуан Урыстәылатәи аҳәынҭқарратәи ахәаахәҭра-економикатә университет актәи проректорс. Шамба иҭҵаарадырратә ԥшаарақәа рахь иаҵанакуеит аҳәынҭқарра атеориеи апрактикеи, адемократиеи азинеиҿкаареи ирызку азҵаарақәа. Иарбоу атемақәа рыла аҭҵаарадырратә статиақәа жәпакы дравторуп.
Иара убасгьы, Тарас Шамба авторс дамоуп ифундаменталтәу аусумҭа – «Аԥсны. Аҳәынҭқарразаареи ахьыԥшымреи рзинтә шьаҭақәа» ҳәа хьӡыс измоу. Активла далахәын Аԥсны Аҳәынҭқарра азакәан хада аԥҵара. Тарас Шамба ихҵоуп Урыстәыла Зҽаԥсазтәыз азиндырҩи, «Аҳаҭыр зқәу Урыстәыла адукати» ҳәа аҳаҭыр хьыӡқәа.
Аконгресс анапхгаҩы
Тарас Шамба данқәыԥшыз инаркны, аԥсу жәлар ипрогрессивтәыз рыхәҭа ахаҭарнакцәа реиԥш, иԥсҭазаара азикит ижәлар рхақәиҭреи рхьыԥшымреи азықәԥара. Тарас Мирон-иԥа илоу адипломатиеи, аиҿкааратә ҟазшьақәеи бзиаӡаны иааԥшит Аԥсны аибашьра аналага аамҭазы, иԥсадгьыл ацхыраара анаҭахха.
Убасҟаноуп, Аԥснытәи Аџьынџьтәылатә еибашьра аилашымҭаз, ианаԥҵаз Жәларбжьаратәи аԥсуа-абаза милаҭ рассоциациа (ҳаамҭазтәи Адунеизегьтәи аԥсуа-абаза конгресс – аред.).
Уи ҟалеит абас: 1992 шықәса, абҵарамзазы иҭоурыхтәу Лыхнашҭаҟны имҩаԥысит раԥхьатәи Адунеизегьтәи аԥсуа-абаза жәлар рконгресс. Убраҟа Аконгресс ахадас далхын Тарас Шамба.
Убри нахысгьы иофицалтәымкәа «аԥсуаа зегьы рхада» ҳәа хьӡыс ихылоит, избан акәзар Аконгресс еиднакылон абаза жәлар ахаҭарнакцәа зегьы.
«Ҳара иҳалшеит 20 инареиҳаны атәылақәа рхаҭарнакцәа Лыхнашҭа еизганы раԥхьатәи Адунеизегьтәи аконгресс амҩаԥгара. Хықәкыс иҳамаз акы акәын – ихьанҭаӡаз аибашьраҟны аиааира агара… аҩбатәи аконгресс мҩаԥаҳгеит зхы иақәиҭыз Аԥсны аҳҭнықалақь аҟны», – иҳәеит Тарас Мирон-иԥа амаҵзура «Sputnik Аԥсны» иаиҭаз аинтериву аҟны.
Тарас Шамба, аԥсуа-абаза жәлар ракзаара есқьынагьы иаартны иазхазҵоз, ишьақәзырӷәӷәоз дыруаӡәкуп. Имҩаԥигоз аусқәа зегь рыла адунеи аҟны инхо аԥсуаа реизааигәатәра дацхраауан. Шамба активла дадгылан аԥсуааи абазацәеи ирзеиԥшу алфавит аԥҵара аидеиа.
«Арҭ ашықәсқәа зегьы, гәадурала ҳахәаԥшуан ажәлар реидкыларазы имҩаԥигоз аус, ҳәарада, ихықәкгьы наигӡеит. Уи азы иҭабуп ҳәа иаҳҳәоит. Ижәдыруандаз абазацәа рзы Тарас Шамба дзакәу, уи длегендоуп, уи жәлары зегьы ргәадура иоуп», – иҳәоит апрофессор Иури Агырба, адокументалтә фильм «Тарас Шамба. Жәлар рԥыза» аҟны.
Тарас Шамба изныкымкәа аԥсуа делегациақәа напхгара рзиухьан аԥсуа-абаза диаспорақәа ахьынхо атәылақәа раҭааран. Дахьнеилак, иӡны иҟаз аԥсуаа реимадара аиҭашьақәаргылаҩык иаҳасабала, ҳаҭыр дула, гәырхьахәыла иԥылон.
Шамба дицны арҭ аныҟәарақәа зхы рылазырхәхьаз Урыстәыла иҟоу Аԥсны ацҳаражәҳәаҩ Игор Ахба иазгәеиҭоит: «Ҳәарада, ари афакт угәы еихьнашьуеит, аха аԥсуаа Аԥсны анҭыҵ еиҳа ирацәоуп Аԥсны аҩныҵаҟа инхо раҵкыс. Еиҳаракгьы ирацәаҩуп Ҭырқәтәыла, иара убасгьы Мрагылара Ааигәа атәылақәа рҿы. Аныҟәарақәа раан игәасҭеит: Тарас Мирон-иԥа дахьнеиуаз напеинҟьарыла акәын ишиԥылоз, рыгәрагара иаԥсахаз ауаҩ иеиԥш».
Еснагь Аԥсны иахәара иашьҭаз
27 шықәса раԥхьа, 1992 шықәса, нанҳәа 14 рзы Аԥсны ақырҭуа мпыҵахалаҩцәа анақәла, Тарас Шамба, егьырҭ апатриотцәа аӡәырҩы реиԥш, аганаҿы днымхеит. Ирацәаҩымызт усҟан иара иаҟара зымҽхак ҭбаау аимадарақәа змази, иахәҭоу ауаа здыруази.
«Аԥсны аибашьра аналагаҵәҟьа, Тарас активла Нхыҵ-Кавказ даҭаауа далагоит, еиуеиԥшым аимадарақәа рышьақәыргыларазы. Иара имҩаԥигоз аусгьы иабзоуроуп, урҭ ареспубликақәа рхадацәа рыла задыркуаз, ртәылауаа хатәгәаԥхарала еибашьра ҳәа Аԥсныҟа иандәықәла, иара убасгьы уаантәи иаарышьҭуа иалагеит агуманитартә уҳәа убас еиуеиԥшым ацхыраарақәа. Араҟа, ҳәарада, акраҵанакуан Тарас аиҳабыратә ҭыԥқәа нызкылоз ауаа рыбжьара иидырқәоз ахьырацәаҩыз, насгьы, урҭ ауаажәларратә ҭҵаарадыррақәа Ракадемиа аушьҭымҭацәа ахьракәыз. Кавказ иҟаз апартиа аԥхьагылаҩцәа реиҳараҩык идыруан, иара убасгьы Асовет Еидгыла зегьы аҟны амч знапаҿы иҟаз иҩызцәа рацәаҩын», – иазгәеиҭоит Сергеи Шамба.
Аибашьра ашьҭахь, Аԥсны иаҵанакуаз азҵаарақәа жәпакы иара иӡбон, мамзаргьы урҭ ӡбахон иара иалахәрала. Большаиа Садоваиа 10, «Булгаков иҩны» ҳәа изышьҭоу ахыбраҟны иҟоу Тарас Шамба иофис – Аԥсны ахьыԥшымра азхарҵаанӡа, иофициалтәым Урыстәыла иҟоу Аԥсны ацҳаражәҳәарҭас иҟан. Уаҟа еизон Аԥсны жәлар рԥеиԥш иазхәыцуаз, еиуеиԥшым азҵаарақәа ирылацәажәон, урҭ рыӡбон.
Тарас Шамба Аԥсны анҭыҵ иԥсадгьыл аинтересқәа шашаӡа иааирԥшуан. Убас, 2013 шықәса, рашәарамзазы напхгара азиуан бриуссельтәи Европарламент ахь иааԥхьаз аԥсуааи абазацәеи рделегациа ду. Урҭ рхы аладырхәит иуникалтәыз аконференциа – «Аԥсныи Европеи: аилибакаареи аизааигәахареи рзы амҩақәа» ҳәа хьӡыс измаз.
Аԥсны аҭоурых ҿыц далацәажәо, Шамба иазгәеиҭеит: «Кавказ ажәларқәа рҟынтә аӡәымзарак ақырҭқәа адгылара римҭаӡеит. Урҭ зегьы Аԥсны иадгылеит, уи аиҳагьы, иҟан Аԥсны аганахьала еибашьуаз ақырҭқәагьы, аибашьра афырхацәасгьы иҟалеит убас ақырҭқәа – ақырҭқәа ирабашьуаз».
Араҟа иазгәаҭатәуп, Тарас Шамба – аҭынчрабзиабаратә хәаԥшышьақәа змоу уаҩны дшыҟоу. Иара есымша иазгәеиҭоит, ихәыҷра шымҩаԥысыз амилаҭрацәа ахьықәынхоз атәылаҟны, убри азыҳәан амилаҭкәа зегьы ҳаҭыр дула дшырзыҟоу. Аԥсны аибашьра алагамҭаз, Тарас Шамба алацәажәаразы ирыдигалеит ҭынчра мҩала Қырҭтәылеи ҳареи ҳаизыҟазаашьақәа зныԥшуаз адокумент апроект, аха ақырҭуа еиҳабыра усҟан ргәы иҭамызт ҭынчрала аконфликт аӡбара.
Зегьы ргәадура
Есышықәса мшаԥы 29 рзы Тарас Мираон-иԥа дыргәаладыршәоит адунеи ахьынӡанаӡааӡо уи дыздыруаз, дызҭахыз зегьы. Акыршықәса раԥхьа иара иԥсҭазаараҿы дызҿыз иус хадақәа ааныжьны аҿарацәа ирымеидеит. Ихадоу иусқәа аҿар ирзынижьит, аха ауаажәларратә усура иахьагьы инапы алакуп. Аҵыхәтәантәи иаԥшьагарқәа ируакуп ииааӡаз аҿар гәахәарала ирыдыркылаз – Аиааира ду амш маи 9 рзы имҩаԥысуа «Ԥсра зқәым аполк» акциа Москватәи аԥсуа диаспора ралахәра.
Тарас Шамба еснагь ижәлари, иҩызцәеи иҭахцәеи дыргәадуран, уи икәша-мыкәша еснагь еизон хәыҷгьы-дугьы, зынӡа еиуеиԥшым ауаа. Иара ицәажәашьалеи игәаартышьеи рыла зегьы ргәы хихуан, ргәы дҭымҵәогьы даанхоит.
Рабду ихьӡ иалаҽхәоит уи имоҭацәа – Анастасиеи Дениси, ҳәарада, убас ауп ишыҟоу иԥхацәагьы – Гаианеи, Назиреи. Тарас Мирон-иԥа – зҭаацәара лымкаала ирышьҭаз, бзиа избоз уаҩын. Иԥҳацәа ражәақәа рыла, урҭ рани раби ианакәызаалакгьы аԥхарра зцу аизыҟазаашьақәа рыбжьан.
«Зны март ааба рзы аҩны сыҟан, сыԥшызар, ашәҭшьыҵәрақәа ҩба шықәгылоу збеит», – ҳәа лгәалалыршәоит иԥҳа Назира. – Саб сиазҵааит усҟан: ҩба зыҟоузеи ҳәа. Иара ус иҳәеит: акы ҳара ҳуадаҿы иқәгылазаауеит, егьи акрахаҳфо ауадаҿы, избан акәзар шәара шәангьы, аҳәсақәа зегь реиԥш, акҿыҩраҿы акыраамҭа лхылгоит».
Тарас Мирон-иԥа изкны ажәак зҳәозалаак зегьы иазгәарҭоит иҟәышра, ииашара, ихаризма. Иара ихаҭа гәаартыла иҳаиҳәахьан, ахаан аӡәы цәгьарак изыҟамҵара дшашьҭаз, ихадоу малс ииԥхьаӡо – ирҳаз аҩызцәа шьардаҩык шракәу.
Источники:
- Ателехәаԥшратә фильм «Тарас Шамба. Жәлар рԥыза»
- Ателехәаԥшратә фильм «Аиаҵәақәа рахь игоу амҩа лаша. Тарас Шамба».
шәҭалароуп, ма шәыҽҭажәыҩроуп.